خودنوشتهای اسیر شماره «1621»
«1621» برخلاف بسیاری از کتابهای این روزهای دفاع مقدس فرایندی بیوگرافیک از راوی ندارد. نقطه شروع کتاب، 28 شهریور 59 یعنی یک روز قبل از آغاز رسمی جنگ است. با وقایع دوران اسارت راوی ادامه مییابد و در نهایت به آزادی او ختم میشود. از این رو به مانند دیگر کتابها، عقبهای از دوران کودکی و نوجوانی راوی در آن نمیبینیم. نکته دیگر قابل توجه آنکه این کتاب روایت اسارت از زبان یک افسر ارتشی است. هر چند گفتمانی مردمی و معنوی بر دفاع مقدس حاکم است اما با این حال نباید از یاد برد که این فرهنگ نیز همانند اطلس مردم ایران دارای خرده فرهنگهای خاص خود است. ایرانیان در ایرانی و مسلمان بودن با یکدیگر مشترکاند و این دو محور آنقدر قدرتمند هست که همه اقوام متفاوت را ذیل خود و در یک گفتمان غالب ایرانی و مسلمان بودن گرد آورد. اطلس فرهنگی دفاع مقدس نیز از این قاعده مستثنا نیست.
بسیج، سپاه، ارتش، جهاد سازندگی و امثالهم هر یک وجهی از منشور دفاع مقدس و جنگ محسوب میشوند. با آنکه همگی ذیل گفتمان غالب مردمی و معنوی آن میگنجند و در نسبت با مردم و قداست دفاع از اعتقادات تعریف میشوند اما با این حال هر یک از این اقشار نیز به سبب تفاوت در زیست وجودی و فرهنگ شغلی و صنفی خود، روایت خود را از آن واقعه سترگ دارند که با دیگری متفاوت است. «1621» از این منظر قابل توجه است چرا که روایتِ یک رزمنده ارتشی از دورانِ اسارت است.
نکته دیگر آنکه کتاب صرفا شرح حال راوی نیست. نویسنده در بسیاری از موقعیتها سعی کرده از منظر یک راوی که صرفا وقایع را میبیند، فاصله گرفته و فضا و روابط فردی و اجتماعی اسارت را توصیف کند. از این حیث خواننده علاوه بر آنکه با «منِ روای» همزبان است، با «دانای کل» هم طرف میشود که از جایگاهی بالاتر مشغول توصیف فضاست. نوع روایت دانای کل نیز خود محل توجه است. هرچند شرح درونیات و مصائب جسمی و روحی اسرا، به مانند دیگر روایتها در این روایت نیز به چشم می خورد اما سعی دانای کل برای تشریح ساختارها و نقشهای فردی و اجتماعی جامعه اسرای ایرانی نیز قابل توجه است.
راوی با ذکر خصوصیات این ساختارهای فردی و اجتماعی و تبیین نقشها و وظایف و مسئولیتها و کارکردهای هر یک از این نقشها، سعی کرده نظام اجتماعی پویا و منعطف اسرا را به تصویر بکشد. از این رو میتوان «1621» را نوعی «تعلیمات اجتماعی دوران اسارت» هم نامید که مخاطب را با نقشها و ساختارهای جامعه اسرای ایرانی آشنا میکند. ذکر و تببین وظایف مسئولانی مانند بیت المال، باغچه، نظافت، نگهبانی، حمام، المنت و امثالهم از این منظر صورت گرفته است.
با وجود ارزشمند بودن این اثر اما انتقاداتی نیز به آن وارد است. متن کتاب یکپارچگی، انسجام و نظم روایی لازم را ندارد. به نظر میرسد بیش از آنکه متن مربوط به رسانه مکتوبی مانند کتاب با رعایت قواعد و اقتضائات آن باشد، یک بیان شفاهی است که صرفا پیاده شده است. در روایت ماجرا از مجرای بیان شفاهی، برخی وقایع از قلم میافتند و تقدم و تاخرشان چندان محل توجه نیست. خرده روایتها پس و پیش میشوند. گوینده نیز برای رفع این نقیصه، شفاها چینش منطقی آنها را به مخاطب گوشزد میکند. اتفاقی که در «1621» افتاده و نویسنده بارها مجبور میشود برای بر هم ریخته نشدن نظم ذهنی مخاطب، در پانویس صفحات، مخاطب را به صفحه و واقعهای که توصیف میکند ارجاع دهد.
نکته دیگر آنکه به نظر میرسد تاکید بیش از حد بر خام بودن دادههایی که راوی-نویسنده آنها را روایت میکند باعث کاهش جذابیت اثر شده است. هرچند به نظر میرسد این اتفاق عامدانه صورت گرفته تا صورت خام واقعه با کمترین تحریف به مخاطب منتقل شود اما نباید اقتضائات و ملاحظات و تفاوتهای رسانهای به نام کتاب را با مدیومِ بیان شفاهی از نظر دور داشت. از سوی دیگر باید در نظر داشت که کتاب برای مخاطب عمومی نوشته میشود. سر و کله زدن با انبوهی از دادههای خام برای مخاطب عمومیِ غیرآکادمیک جذابیت چندانی ندارد. لازم به ذکر نیست که این بیان به معنای شاخ و برگ دادن اضافه به اصل واقعیت و تحریف آن نیست.
با همه اینها اما اثر از نظر جذابیتهای بصری و طراحی جلد و مولفههای مربوط به آن موفق ظاهر شده است. مخاطب در همان صفحات ابتدایی بعد از شناسنامه کتاب از اطلاعات شناسنامهای راوی مطلع میشود. «1621» همچنین از معدود کتابهای حوزه دفاع مقدس است که فهرستنامهای پر پیمان، دقیق و جزئی دارد. صفحه آرایی آن نیز ساده و چشمنواز است. به جز یکی دو مورد، اغلاط تایپی و ویرایشی هم در آن به چشم نمیخورد. در انتها نیز متن سرودهایی ذکر شده که در اردوگاه روای به مناسبتهای مختلف اجرا میشدهاند. تصاویری از راوی از قبل، حین و بعد از اسارت نیز به مانند سایر آثار این حوزه به صفحات انتهای اثر پیوست شده است. «1621» در شمارگان 1000 نسخه، قیمت 11 هزار تومان و توسط نشر آرما روانه بازار نشر شده است.
