عاشقانه کویری آقای «پروانه»/ برابر تو به گریه نشستم؛ بگو چه کنم؟!

هفت راه– علیرضا ملوندی: سیستان و بلوچستان و در کل خطه جنوب شرق کشور با محرومیت های گوناگونی دست و پنجه نرم می کند، محرومیت های مادی از یک سو و عدم توجه کافی از سویی دیگر باعث ایجاد رنجی مضاعف برای مردم دیار نیمروز می شود.

اگر بخواهیم در ذهنمان مروری داشته باشیم بر تعداد آثاری که پیرامون سیستان و بلوچستان خوانده یا دیده ایم شاید به سختی بتوانیم به اندازه انگشتان یک دست نام ببریم؛ نام سیستان و بلوچستان غالبا عجین شده است با خبرهایی که از درگیری نیروهای نظامی و انتظامی با اشرار و قاچاقچیان مواد مخدر می شنویم یا در مورد طوفان شن های این منطقه بشنویم؛ کمتر شده است زندگی مردم منطقه را در قاب تصویر یا رمان ها و اشعار و …. ببینیم.

جواد قارایی در چند قسمت مجموعه مستند «ایرانگرد» سری به این منطقه زد و از نزدیک مردم بومی آن خطه و آداب سنن شان را در قاب تلویزیون به میلیون ها مخاطب خود نشان داد. حسن نجفی هم در «شرفناز» فیلم خود را در این سرزمین ساخت و به آن مردم پرداخت اما پیش از اینها جلیل سامان، زمانی که تازه پا به عرصه فیلمسازی گذاشته بود فیلم سینمایی «وقت بودن» را ساخت که موفق به کسب جایزه از جشنواره فیلم فجر و جشن خانه سینما نیز شد؛ فیلمی که هیچ گاه رنگ اکران به خود ندید.

با عدم اکران این فیلم، سامان بر خلاف معمول فیلم نامه خود را با ویرایش های ساختاری به رمان تبدیل کرد و آن را با نام رمان «وقت بودن» توسط انتشارات کتابستان معرفت به چاپ رساند.

جلیل سامان را غالبا با دو سریال معروفش یعنی «پروانه» و «ارمغان تاریکی» که هر دو به موضوع سازمان مجاهدین خلق (منافقین) می پردازد می شناسیم اما در این رمان او ماجرایی از تاریخ معاصر بیان نمی کند بلکه به میان مردم رفته و با تعریف از رنج ها و محرومیت های آدم های عادی توانسته قدرت و تسلط خود در قصه گویی را به نمایش بگذارد.

سامان در «وقت بودن» با استفاده از شیوه روایت سوم شخص دانای کل توانسته است از تجربیات حضور چند ساله خود در منطقه سیستان و بلوچستان حداکثر استفاده را برده و با ارائه توصیفاتی دقیق از آن دیار، خواننده را کاملا درگیر داستان و آشنای به منطقه کند. توصیف طوفان های منطقه، آداب و سنن و حتی خشکی زمین های کشاورزی بلوچ ها به قدری دقیق است که مخاطب خود را در دل کویر می بیند و با شخصیت های داستان و شرایط زندگی شان به خوبی هم ذات پنداری می کند. شاید بیراه نباشد اگر بگوییم سامان به دلیل کارگردان بودن و آشنایی با تصویر و جزئیات حائز اهمیت آن، رمانی تصویری عرضه کرده که در جای جای آن دکوپاژهای مناسب به چشم می خورد. علیرغم این قدرت نویسنده در توصیف جزئیات در سراسر داستان هیچ نقطه ای که خلاف ادب یا عرف عمومی باشد نمی بینیم، سامان حتی معاشقه جان محمد و همسرش را به تصویر می کشد اما بدون آن که تحریک کنندگی یا شرم آوری در این صحنه ها وجود داشته باشد.

یک رسم بومی یعنی «زن طلاق» و حواشی عمل به آن دستمایه اصلی داستان است و این مساله به خودی خود می تواند باعث سر در گمی مخاطب ناآشنا با منطقه و سنن آن شود اما نویسنده با بهره گیری از یک شخصیت فرعی به نام «دشتی» که قسم زن طلاق خورده و شرح موجز داستان زندگی او موفق می شود از این تله رهایی یابد و مخاطب خود را که در میانه راه با این رسم مواجه می شود، از سردرگمی نجات دهد و همراه خود نگاه دارد.

یکی دیگر از نقاط قوت «وقت بودن» شخصیت پردازی های قوی آن است. کاظمی و جان محمد به عنوان شخصیت های اصلی داستان کاملا برای خواننده ملموس می شوند؛ کاظمی یک افسر باتجربه و وظیفه شناس ناجا که از هیچ چیز نمی هراسد و برای کارش اهل هیچ معامله ای نیست و جان محمد، مرد بلوچ و زحمتکشی که در قله غرور به سر می برد؛ حاضر نیست نان حرام بر سر سفره اش ببرد اما اهل کوتاه آمدن هم نیست.

سامان در رمان خود کشمکش فرد با فرد (کاظمی و جان محمد) از یک سو و فرد با جامعه (جان محمد و جامعه به ویژه خانواده همسرش) از سوی دیگر را به عنوان عامل پیش برنده انتخاب کرده و می توان گفت در این مسیر تا حد زیادی موفق بوده است. خواننده این رمان می بیند که دو شخصیت مثبت داستان تا حد مرگ در برابر هم می ایستند اما نمی تواند به صورت کامل حق را به یک طرف دهد؛ هر دو در شرایطی قرار دارند که حرفشان تا حدی درست است و جبر روزگار آنها را در برابر هم قرار داده است؛ پیروزی هر یک به معنای شکست دیگری است و مخاطب تا انتهای داستان نمی تواند شکست هیچ یک از این دو قطب را بپذیرد؛ خانواده «داربندی ها» به عنوان جریان منفی داستان دو شخصیت مثبت را در برابر هم قرار داده اند بی آن که خودشان در این بین آسیبی ببینند و همین راز موفقیت و جذابیت داستانی است که آقای کارگردان آن را به دست ناشر سپرده است.

«وقت بودن» تلاش کرده مصائب و مشکلات مردم منطقه را به درستی روایت کند، منصفانه نگاه می کند و از قضاوت های کلیشه ای و صفر و صدی مطلق دست کشیده است. شاید اگر از هر کدام ما بخواهند در مورد گروهبانی که بر روی قاچاق سوخت از مرزها و در نتیجه بر روی وظیفه اش چشم می بندد قضاوت کنیم بی تردید او را محکوم بدانیم اما سامان از زاویه ای دیگر به ماجرا نگاه می کند، گروهبان چشم بر روی قاچاق سوخت می بندد تا این که مردم منطقه تنها ممر درآمدشان بسته نشده و در نتیجه به سوی مواد مخدر و قاچاق مرگ روی نیاورند در واقع این افسر بین بد و بدتر دست به انتخاب زده بود؛ حال با چنین شخصی باید چه کرد؟

نویسنده در این رمان خط کشی باریک دیگری نیز انجام داده است؛ سرکردگان قاچاق  از اهل سنت هستند در ظاهر هم جزو معتقدین اهل سنتند اما تا پایان داستان خواننده قاچاق مواد مخدر را به پای اهل سنت نمی گذارد و این در نتیجه نقش بسیار کوتاه اما مهمی است که سامان برای مولوی منطقه در نظر گرفته است.

«وقت بودن» هر چند برای عموم مردم جذاب است اما قطعا برای مردم سیستان و بلوچستان جذاب تر خواهد بود، آنها در این آینه تصویری زیبا و پاک از خود می بینند که نه شعار می دهد و نه غلو می کند؛ به مشکلات و قاچاق مواد مخدر اشاره می کند اما در دام سیاهی و فلاکت نمی افتد؛ حتی طرح روی جلد کتاب که یک پارچه سنتی بلوچی بر روی شن های کویر است نقش و رنگ جذاب دارد.

«وقت بودن» در صورت معرفی درست و کافی می تواند در بازار بی رونق کتاب برای خود رونق فراهم کند و سهم مردم مستضعف اما صبور بلوچ در عرصه فرهنگی کشور.

منبع: نسیم آنلاین