جلال، فراتر از یک جایزه /اثر نه چندان قوی امیرخانی در میان نامزدها

محسن شهمیرزادی: جایزه جلال از مهم‌ترین جوایز ادبی کشور است؛ حالا چه عده‌ای با نام دولتی بودن آن را طرد کنند یا اینکه عده‌ای بخواهند سهم بیشتری بر خلاف ظرفیت‌های‌شان از آن به دست آورند. به هر ترتیب یازدهمین دوره این جایزه امروز به ایستگاه پایانی خود می‌رسد و برگزیدگان بخش‌های مختلف مشخص خواهند شد. اما آنچه بیشتر به چشم می‌آید، نگرانی‌ها و دغدغه‌هایی است که این رقابت ادبی را تهدید می‌کند؛ از جمله آنکه جایزه جلال شکلی از تقسیم غنایم بین طیف‌های ادبی کشور به خود بگیرد و در نتیجه آثار دغدغه‌مند و درخشان در این میان قربانی سیاست‌های محافظه‌کارانه شوند و به این ترتیب نه‌تنها نقشی در جریان‌سازی ادبی کشور نداشته باشد، بلکه جریان‌های ادبی نیز خود را نسبت به آن پرفاصله ببینند.

جایزه جلال امروز در بخش‌های آتیه ایرانی، داستان بلند و رمان، مستندنگاری، داستان کوتاه و نقد ادبی به آثار برگزیده تقدیم می‌شود و همین بهانه‌ای است تا نیم‌نگاهی به نامزدهای یازدهمین جایزه جلال داشته باشیم.

نبرد بی‌رمق رمان‌ها

در بخش داستان بلند و رمان که در زمره مهم‌ترین بخش‌های جایزه جلال محسوب می‌شوند، اثر چندان برجسته‌ای به چشم نمی‌خورد. در این میان «رهش» تازه‌ترین نوشته رضا امیرخانی به واسطه نویسنده کتاب بیش از بقیه مورد توجه بوده است اما اثر نه چندان قوی امیرخانی در تجربه جدیدش انتقادات فراوانی را از جانب منتقدان به وی وارد کرد و به نظر می‌رسد «رهش» ظرفیت لازم برای برگزیده شدن در جایزه جلال را ندارد، مگر آنکه این جایزه به رضا امیرخانی برسد نه اثرش! رهش به تهران مدرن می‌پردازد. رمانی درباره توسعه شهری و اثری که این مساله روی جامعه و مردم می‌گذارد. «موعود» نخستین‌ اثر سیامک ایثاری نویسنده دهه پنجاهی خوزستانی است. او در این رمان با بهره‌گیری از تجربه زیستی خود در جنوب کشور به نوعی دست به تولید اثری بومی با مخاطب فارسی‌زبان زده است و این امر به نظر تا جایی موفق بوده است که توانسته در میان نامزدهای جایزه جلال قرار گیرد. جعفر مدرس‌صادقی نیز سال گذشته با اثر «سرزمین عجایب» به بازار نشر آمد. این کتاب روایت زندگی زنی مطلقه به همراه فرزندش در غربت است که زندگی او پیش از مهاجرت و حال را روایت می‌کند. امیر خداوردی از نویسندگان روحانی است که پس از رمان «آمین» این بار با «آلوت» به بازار نشر آمده است. این رمان با خلق شخصیتی به نام فخرالدین، تلاش کرده ریشه‌های تفکر تکفیری‌ها و رفتارهای تروریستی را بازنمایی کند. آلوت به این نکته توجه ویژه داشته که می‌شود از دین قرائتی پر از خشونت و افراطی‌گری یا قرائتی انسانی‌ و معقول‌ داشت یا حتی مثل شاه سلطان حسین داستان «آلوت» به قرائتی خیال‌انگیز و پر از وهم رسید. «کلاغ‌ها هم بستنی می‌خورند» عنوان کتابی است از یعسوب محسنی که سال گذشته منتشر شد. این کتاب قصه مردی را روایت می‌کند که از سال‌ها پیش دلباخته زنی به نام مینا است. روایت رمان به صورت غیرخطی است و خواننده طی آن به صورت موازی با زندگی، گذشته و فعالیت‌های سیاسی مینا قبل و بعد از انقلاب درگیر می‌شود. گفتنی است این 5 اثر به داوری «محمد حنیف»، «احمد اکبرپور» و «محمدرضا شرفی‌خبوشان» به مرحله نهایی یازدهمین دوره‌ جایزه‌ ادبی جلال آل‌احمد راه پیدا کردند.

مستندنگاری؛ از خمینی تا ماموستا

در بخش مستندنگاری اما آثار قابل توجهی دیده می‌شود. هدایت‌الله بهبودی پس از سال‌ها توانست دایره‌المعارف حضرت امام خمینی را تحت عنوان «الف لام خمینی» منتشر کند. این کتاب مجموعه‌ای جامع درباره شخصیت و زندگی امام خمینی است که با معرفی خاندان امام آغاز می‌شود و سیر زندگی ایشان را از تولد، نشو و نما، تحصیل در زادگاه، ادامه درس‌آموزی در اراک و مهاجرت به حوزه علمیه قم پی می‌گیرد. «برسد به دست خانم ف» به قلم راحله صبوری شامل خاطرات و حضور سیداحمد نبوی به عنوان یکی از اعضای گردان انصارالرسول در جبهه‌های جنگ تحمیلی است که در دل خود با بخشی از نامه‌هایی که او در دوران جنگ تحمیلی به خانواده ‌و دوستان خود نوشته تلفیق شده است. حمیدرضا صدر، منتقد و کارشناس مطرح فوتبال که از او آثاری مانند «تو در قاهره خواهی مرد» در بازار نشر هست، این بار «پیراهن‌های همیشه» را نوشته و با آن در میان نامزدهای جایزه جلال جا گرفته است. پیراهن‌های همیشه تک‌‌نگاری‌های شاعرانه حمیدرضا صدر است درباره بزرگان دنیای فوتبال؛ از جوزپه مئاتزا تا فرانتس بکن‌بائر، از پله تا دیگو مارادونا، از روبرتو باجو تا الیور کان، از اریک کانتونا تا آلساندرو دل پیرو، از تیری آنری تا زین‌الدین زیدان، از کریستیانو رونالدو تا لیونل مسی و… . «رکاب‌زنان در پی شمس» به قلم حسن کرمی قراملکی شرح سفری عرفانی با دوچرخه از «تبریز» دیار «شمس تبریزی» به «قونیه» دیار «مولانا جلال‌الدین بلخی» و «دمشق»، محل حشر و نشر آنهاست. در واقع این کتاب سفرنامه‌ای است که ساختارش با ساختار سفرنامه‌های متداول کمی فرق دارد و در میان متن روان و صمیمانه خاطرات سفر، به فراخور محل‌ها و اتفاقات از متون عرفانی همچون «مقالات شمس»، «مثنوی معنوی»، «غزلیات شمس»، «فیه‌مافیه» و متون دیگر استفاده شده است. «ماموستا» به قلم «علی رستمی» نیز زندگینامه و خاطرات ماموستا ملاقادر قادری امام جمعه پاوه نوشته علی رستمی، حاصل 60 ساعت مصاحبه با ملاقادر قادری امام جمعه مبارز و انقلابی اهل تسنن شهرستان پاوه است. ملا قادر قادری از جمله کسانی است که در دوران شکستن حصر پاوه، مجاهدت‌های فراوانی انجام داد. این 5 اثر نیز به داوری «مصطفی رحیمی»، «گلستان جعفریان» و «مریم برادران» به مرحله نهایی یازدهمین دوره‌ جایزه‌ ادبی جلال آل‌احمد راه پیدا کردند. رقابت میان آثار مستندنگاری بسیار دشوار است اما به نظر می‌رسد هدایت‌الله بهبودی در این میان بخت بیشتری برای کسب جایزه جلال به واسطه کار پرمشقت «الف لام خمینی» داشته باشد.

از نقد ادبی تا داستان کوتاه

اما در بخش داستان کوتاه و نقد ادبی نیز آثار درخوری به چشم می‌آید. «اسپارانی» نوشته امیر ریاحی از نشر مروارید، «تفنگمو زمین نذار» نوشته سیدمیثم موسویان از نشر کتاب جمکران، «زخم شیر» نوشته صمد طاهری از نشر نیماژ، «قلب نارنجی فرشته» نوشته مرتضی برزگر از نشر چشمه و «ماندن» نوشته مرتضی فرجی از سوره مهر نامزدهای بخش داستان کوتاه را تشکیل می‌دهند. همچنین در بخش نقد ادبی نیز «آینه‌های تودرتو» به قلم معصومه سادات ترابیان از انتشارات سوره مهر، «بلاغت ساختارهای نحوی در تاریخ بیهقی» به قلم لیلا سیدقاسم از نشر هرمس، «حیوانی که می‌خندد» به قلم زینب کوشکی از انتشارات سوره مهر، «سنت تصحیح متن در ایران پس از اسلام» به قلم مجتبی مجرد از نشر هرمس و «فرآیند شکل‌گیری داستان در ادبیات داستانی و دراماتیک» به قلم مریم بصیری از انتشارات امیرکبیر نیز جزو نامزدهای بخش نقد ادبی جایزه جلال به حساب می‌آیند.

در حاشیه جلال

جایزه جلال نیز امسال بدون حواشی نبود. از جمله آنکه نویسنده کتاب «شلیک به آسمان» با نوشتن نامه‌ای خطاب به دبیران جایزه، درخواست کرد کتاب وی از روند داوری حذف شود. ابراهیم زاهدی‌مطلق دلیل این درخواست را حضور خود به عنوان هیات علمی جایزه دانست و برای آنکه از هرگونه جانبداری جلوگیری شود، درخواست داشت از حضور کتابش در این جایزه خودداری کنند. همچنین بخش آتیه ایرانی به عنوان بخش ویژه نویسندگان متولد پس از انقلاب که آتیه داستان فارسی محسوب می‌شوند با حاشیه‌های فراوانی روبه‌رو بود. این ایده مناسب و قابل توجه به واسطه برخی نام‌ها در فهرست خود از سوی منتقدان دچار چالش شد. همچنین «ابراهیم اکبری دیزگاه» از جمله نویسندگانی بود که انصراف خود را از این جایزه اعلام داشت و افرادی چون «محمد سرشار» با انصراف تلویحی درخواست کردند به جای آنها به نویسندگان واقعا جوان و آتیه‌دار رای داده شود. همچنین در اتفاقی پسندیده در اختتامیه امروز جایزه جلال «احمد مدقق» نویسنده افغان کتاب «آوازهای روسی» نیز مورد تجلیل قرار می‌گیرد. اما از سوی دیگر بسیاری از اهالی ادب موضع بسیار منفی نسبت به برخی آثار نامزد در این دوره از جلال داشته‌اند. موضعی که حکایتگر آن است این آثار هیچ سنخیتی با جایزه جلال نداشته و حضور آنها تنها برای جلب توجه و رضایت طیف‌های دیگری است که به واسطه آن بتوانند به جایزه جلال اعتبار بیشتری ببخشند. حال آنکه اعتبار جلال نه به این وسیله، بلکه به واسطه عملکرد حرفه‌ای و متعهدانه به ادبیات فارسی شکل می‌گیرد. این اتفاق نه‌تنها جایزه جلال را به اعتبار نمی‌رساند، بلکه اهالی ادبیات روز به روز فاصله بیشتری نسبت به آن می‌گیرند و ضروری است جایزه جلال آل‌احمد نه در حد و قواره یک جایزه دولتی محافظه‌کار که در قامت برجسته‌ترین نماد ادبی کشور شناخته شود.

منبع:وطن