وقتی بلد نیستی ولی مجبوری!
داوود مرادیان
«تومان» ساخته مرتضی فرشباف از آن دست فیلم‌هایی است که با شروع تیتراژ به تو می‌گوید مدعی فرمی غیر عرف برای روایت داستان خود است. قطع فیلم هم همین را می‌گوید. فیلم ظاهراً اسکوپ است اما هیچیک از آثار بصری لنزهای اسکوپ را در خود ندارد. از همین جا مشکلات یک فیلم بی‌مساله شروع می‌شود. فیلم تا انتها هنوز به هیچ عطفی نمی‌رسد و عملا جز دو ساعت نمایش قمار چند جوان بی‌شناسنامه و عجیب و غریب چیز دیگری ندارد. اگر آن ماجرای خیانت‌گونه اواخر فیلم را هم بشود عطف ماجرا دانست بازهم با هیچ درامی مواجه نیستیم. اما همین نبود درام درست شاید می‌توانست فرصتی به فرشباف دهد تا بازی‌های فرمالیستی مورد علاقه روشنفکران را روی این فیلم پیاده کند. ولی فقر فیلم دقیقاً در همین موارد فرمی است. فیلم هیچ نشانی از دانش بصری ندارد در عین اینکه شدیداً ادعای آنرا دارد.
در شروع فیلم شاهد یک سری نماهای دنبال کننده‌ایم با لنز تله، در کادری اسکوپ، اما در اقلیمی وسترن! بعد به یک سکانس عادی و به شدت خنثی از گفتگوی دو دوست می‌رسیم، اما جای بازیگران به علت عدم رعایت خط فرضی مدام روی پرده عوض می‌شود. این تغییر مکان آیا قرار است سرنوشت صحنه را تغییر دهد؟ مطلقاً. فقط کارگردان دلش اینطور خواسته. کمی بعد نفر سوم هم اضافه می‌شود. دختری که تا انتها نمی‌فهمیم واقعا دلبسته کیست و چرا علاف چند جوان خل‌وضع است. سه شخصیت به کوه می‌روند. مشتی دیالوگ و آنگاه سکانس طولانی سرپا ادرار کردن و دیالوگ گفتن پشت به خورشید و در نمای سیلوئت!
فیلم هرچه پرده دری عرفی را بیشتر می‌کند وضعیتش از نظر فرمی هم بدتر می‌شود. برقراری رابطه جنسی درون پرایدی که از قمار تهیه شده می‌توانست به یک رابطه دونفره عجیب و تکان‌دهنده بین دختر و پسر تبدیل شود اما عملاً لذتی است تخدیرگر و روشنفکرمآبانه. کاراکترها هم برخلاف پز فیلم، قرار نیست سلوکی داشته باشند. ظاهرا شخصیت اصلی تومان دارای سلوکی فردی و عجیب است. اما این فضای هپروتی نه سینماست و نه نمایش سلوکی خاص از یک قمارباز.
«تومان» نمایش وضعیت سینمای روشنفکر ایران است. پر از کاراکترهای بی‌ریشه و بی‌عاقبت از فیلمسازان پرمدعایی که مقدمات تاثیر بصری فرم را هم بلد نیستند و می‌خواهند فیلم «تجربی» بسازند. نتیجه چیست؟ فیلم‌هایی که 20 دقیقه بیشتر قابل تحمل نیستند، اما به لطف هیئت انتخاب فجر در میان 22 فیلم مسابقه به نمایش درمی‌آیند و چندین فیلم مهم دیگر از این فرصت محروم شده‌اند.
