اسماعیل آذر: حکایت و قصه‌گویی در ضمیر تاریخ ایرانیان است

مدتی است که فصل دوم سریال «مستوران» در زمستان 1402 به کارگردانی علی هاشمی مهمان مخاطبان تلویزیون شده است. این مجموعه تلویزیونی برگرفته از حکایت‌ها و داستان‌های ایرانی است که در منابع غنی و کهن نظم و نثر فارسی آمده و در ترکیب با افسانه‌های بومی نقاط مختلف ایران‌زمین، پایه‌های داستان «مستوران» را تشکیل داده است.

فصل اول «مستوران» به کارگردانی مسعود آب‌پرور و سیدجمال سیدحاتمی پخش شد و فصل دوم آن با کارگردانی سیدعلی هاشمی و تهیه‌کنندگی عطا پناهی هر شب ساعت ۲۲:۱۵ از شبکه یک سیما پخش می‌شود.

در همین ارتباط، اسماعیل آذر پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات به خبرنگار فارس عنوان کرد: متأسفانه به دلیل مشغله‌های فراوان، خیلی فرصت نمی‌کنم تلویزیون ببینم. این مجموعه تلویزیونی را هم گاهی اوقات و به صورت اتفاقی دیده‌ام؛ با اینحال باید بگویم همین که یک اثر نمایشی محور و محتوای خود را بر پایه ادبیات فارسی و حکایت‌های یرانی قرار داده است جای تحسین و تقدیر دارد.

یک خلأ که سال‌هاست در تلویزیون وجود دارد

مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی گفت: این خلاء سال‌هاست که در تلویزیون وجود داشته؛ البته ما در این زمینه کارهای موفقی مثل «افسانه سلطان و شبان»، سریال «هشت بهشت» و «مثل آباد» را در سال‌های دهه شصت داشتیم، اما به نظر می‌رسد مخاطبان امروز و نسل جدید نتوانند به راحتی با این کارها ارتباط برقرار کنند.

وی افزود: ما در زبان فارسی مجموعه ارزشمندی از حکایت‌ها و قصه‌ها را داریم که چه به نظم و چه به نثر در قرون متمادی ورز خورده و صیقل یافته‌اند. این مجموعه مثل یک معدن الماس در اختیار ما قرار دارد و این دیگر وظیفه هنرمندان و مدیران فرهنگی است که محتویات این معدن را کشف کرده و جواهرات تراش‌خورده و زیبا را عرضه کنند.

شعر و قصه در ضمیر تاریخی ما نهفته است

عضو کمیسیون هنر شورایعالی انقلاب فرهنگی اظهارکرد: شعر و قصه در ضمیر تاریخی ما نهفته است. در فرهنگ ایرانی از دوران پیش از اسلام  هم  قصه‌گو و سمرگو (کسی که سرگذشت‌ها را تعریف می‌کند) را  داشته‌ایم. پس از اسلام نیز در میان مردم کوچه و بازار افسانه‌ها و حکایت‌ها سینه به سینه نقل شده‌اند و در طول تاریخ جریان پیدا کرده‌اند. در دربار حاکمان نیز قصه‌گویی جایگاه و پایگاه ویژه‌ای داشته است. درمنابع تاریخی بارها اشاره شده که قصه‌گویان و سمرگویان، شب‌ها حکایت‌هایی را برای پادشاهان تعریف می‌کردند تا آن‌ها به خواب بروند.

آذر گفت: نمونه این موضوع در تاریخ بیهقی و درباره مسعود غزنوی پسر بزرگ سلطان محمود غزنوی ذکر شده است. حکایت‌های هزارویک شب هم بر همین اساس یعنی هنر قصه‌گویی شکل گرفته است. این روند درقرن‌های بعدی هم ادامه داشت و ما در دربار صفویان و شاهان قاجار هم قصه‌گویان را داشتیم.

این استاد ادبیات عنوان کرد: در روزگار صفویه که اصلاً قصه‌گویی دربار یک منصب موروثی و رسمی هم بود، در دوران قاجار هم فردی که به عنوان «معین‌البکاء» شناخته می‌شد، علاوه بر امور دینی و نظارت بر کار روضه‌خوان‌ها و تعزیه‌خوان‌ها بر فعالیت قصه‌گویان و نقالان هم نظارت داشت. در این دوره، به قصه‌گویان رسمی «نقیب» می‌گفتند و «نقیب الممالک» کسی بود که بر شاه قصه تعریف می‌کرد.

وی افزود: ما در زمان ناصرالدین شاه «محمدعلی نقیب الممالک شیرازی» را داریم که کتاب «امیر ارسلان نامدار» منسوب به اوست. وظیفه او این بود که با لحن گرم و گیرایی که داشت، پس از نهار و یا شب‌ها پیش از خواب برای ناصرالدین شاه قصه تعریف کند؛ این کار، گاهی با کمانچه‌زنی استادانه میرزا حسن خان اسماعیل‌زاده همراه می‌شد و تأثیر این قصه‌ها را دو چندان می‌کرد. اغلب این حکایت‌ها ارتجالی و بداهه بودند یعنی از پیش تنظیم نشده بودند و حافظه و ذوق تقیب‌الممالک به بیان آنها کمک می‌کرد.

مجری برنامه‌های ادبی صداوسیما عنوان کرد: در منابع تاریخی هم آمده که هنگام قصه‌گویی نقیب الممالک، در زاویه دیگر اتاق ناصرالدین شاه «تومان‌آغا فخرالدوله» دختر او که صاحب ذوق ادبی و خطی خوش بود، این قصه‌ها را می‌نوشت که از جمله آنها می‌توان به «امیر ارسلان نامدار» و «مادر فولادزره» اشاره کرد.

خیال، محور و ملات هنر است

اسماعیل آذر با اشاره به اهمیت عنصر «خیال» در حکایت‌ها و افسانه‌های ایرانی که در سریال «مستوران» هم به خوبی منعکس شده گفت: خیال، محور و ملات هنر، ادبیات و قصه است. اگر خیال را از ادبیات حذف کنید، جز یک سری جملات و توصیفات خشک و ملال‌آور چیزی باقی نمی‌ماند.

حقیقی‌‌ترین موضوعات با تکیه بر خیال بیان می‌شود

این پژوهشگر و مترجم افزود: بیان هنرمندانه و خیال‌آمیز پدیده‌ها و اصول اخلاقی است که حکایت‌های ایرانی را این چنین دلپذیر کرده. بله، می‌گویند اساس شعر دروغ است. البته این جا دروغ به معنای خیال‌آمیز بودن بیان است. نظامی گنجوی هم می‌گوید: «در شعر مپیچ و در فن او / چون احسن اوست اکذب او»  اما شاعر و نویسنده، حقیقت و راست‌ها را پشت این دروغ به گونه‌ای بیان می‌کنند که مخاطب بپذیرد. شما می‌توانید بهترین راست‌ها و راستی‌ها را پشت این به ظاهر دروغ‌ها و خیال پردازی‌ها بیابید. در افسانه‌های مناطق مختلف ایران هم حقیقی‌‌ترین موضوعات با تکیه بر عنصر خیال بیان می‌شود.

وی با تأکید بر ظرفیت بالای منابع غنی افسانه‌ها و حکایت‌های ایرانی عنوان کرد: راستش من اینقدر در این باره صحبت کرده‌ام که احساس می‌کنم دیگر فضایی برای گفتن و تذکر دوباره وجود نداشته باشد. امیدوارم کسانی باشند که این حرفها را بشنوند و پیگیری کنند. امیدوارم آثاری مثل سریال مستوران تا حد زیادی بتوانند در این مسیر گام بردارند. هرچند هنوز جای کار زیادی داریم و همان طور که اشاره کردم، این معدن و منابع گسترده ادبی همچنان نیاز به کشف و بهره‌برداری نیاز دارد.

آذر عنوان کرد: طبیعی است که هر اثر نمایشی که بتواند با یک نویسنده مسلط و متن قوی، از حیث زیباشناسی و انتخاب شیوه روایت درست عمل کند مورد علاقه مردم هم قرار خواهد گرفت.

لازم به یادآوری است، مجموعه تلویزیونی «مستوران» به نویسندگی محمد حنیف، کارگردانی علی هاشمی و تهیه‌کنندگی عطا پناهی محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج است که در استودیو بادبان تهیه و تولید شده  و هر شب ساعت 22 و پانزده دقیقه روی آنتن شبکه یک سیما می‌رود.

بهنام تشکر، کاوه خداشناس، محیا دهقانی، ثریا قاسمی، فرهاد آئیش، فاطمه گودرزی، رویا میرعلمی، رابعه اسکویی، سولماز غنی، قاسم زارع، محمدصادق ملک، الهه خادمی، شاهو رستمی، شکوفه هاشمیان و میلاد میرزایی از جمله بازیگران فصل دوم سریال «مستوران» هستند.

منبع: فارس