عصمت علی آبادی: امروز نوزدهم ماه مبارک رمضان سالروز ضربت خوردن امیرالمومنین است. امیرمومنان امام علی (ع) در صبحگاه نوزدهم ماه مبارک رمضان سال ۴۰ هجری زمانی که آماده می‌شدند که به سوی صفین حرکت کرده و با معاویه برخورد کنند، توسط شقی‌ترین انسان‌ها؛ عبدالرحمان‌بن‌ملجم مرادی مجروح شده و سه روز بعد در ۲۱ رمضان به شهادت رسیدند. به همین مناسبت با حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدباقر علم الهدی استاد حوزه علمیه و تولیت حوزه علمیه قاسم ابن الحسن (ع) در خصوص سیمای امام علی علیه السلام در قرآن به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

*ابتدا در خصوص سیمای امیرمومنان امام علی (ع) در قرآن کریم صحبت بفرمائید؟

‌در ارتباط با معرفی امیرمومنان امام علی علیه السلام و سیمای آن حضرت در قرآن ابتدا باید عرض کنم که کدام آیه از آیات نورانی قرآن در رابطه با فضیلت‌های انسانی ایشان سخن می‌گوید که مصداق اتم، اکمل و بالاترین نمونه بارز آن حضرت امیر مؤمنان امام علی علیه السلام هستند. شخصیتی که در اوصاف انسانی سرآمد همه انسان‌ها هستند چهره‌ای که در ابعاد معنویت، انفاق، ایثارگری، شجاعت، شهامت و مردمداری هیچکس به پای او نمی‌رسد. لذا عمده آیات قرآنی که مردم را به تقوا، فضیلت و رفتارهای والای انسانی دعوت می‌کند مصداق اتم و اکمل آن امیرمومنان امام علی (ع) است که در شأن نزول حضرت مولا نازل شده است.

از جمله آنها بحث جانشینی حضرت امیرمومنان امام علی (ع) برای پیامبر (ص) رحمت است که قرآن کریم در سوره مائده آیه ۶۷ می‌فرماید «ای رسول مهربانی‌ها آنچه را که با تو قرار گذاشته بودم به مردم بگو و بر اساس قول و قرار ما رسالت خود را ابلاغ کن که اگر این کار را نکنی هرگز رسالت خود را به پایان نرسانده‌ای». کدام امر مهمی غیر از معرفی جانشینی امیرمومنان امام علی علیه السلام به جای رسول الله (ص) است که اگر آن را ابلاغ نمی‌کرد رسالت پیامبر (ص) هیچ و پوچ می‌شد؛ لذا پیامبر اکرم (ص) این مأموریت و مسؤولیت را به بهترین شکل انجام دادند و رسالت خود را به پایان رساندند و اگر این کار را نمی‌کردند به طور قطع رسالت پیامبر (ص) ناقص می‌ماند و تمام زحمات ایشان از بین می‌رفت.

پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید هیچ پیامبری مثل من اذیت نشده است. رسالت پیامبر (ص) ۲۳ سال طول کشیده است در ظرف این ۲۳ سال هیچ پیامبری همچون ایشان اذیت نشدند؛ یعنی حضرت ابراهیم (ع) که آن همه فراق کشید و چاقو بر گلوی اسماعیل خود گذاشت بیشتر از پیامبر اسلام (ص) اذیت و آزار نشدند. حضرت نوح پیامبر (ع) که ۹۵۰ سال در بین مردم پیامبری کرد آن همه آزار، طعنه ناسزا از مردم خود شنید. هر ۳۰۰ سال یک بار دست به نفرین برمی‌داشت و خداوند او را مأمور به صبر می‌کرد. پس از ۹۰۰ سال خروجی تبلیغاتی ایشان بیش از ۸۰ نفر نبودند. پس از ۹۰۰ سال جبرئیل برای نوح پیامبر (ع) دانه‌های خرما می‌آورد و به او می‌گوید اگر می‌خواهی نفرین تو اجابت شود این دانه‌های خرما را بکار وقتی که آنها سبز سپس نخل شدند و بار دادند پس از آن ما به تو می‌گوئیم که چه انجام بدهی. حضرت نوح ۵۰ سال هم این چنین صبوری کرد. وقتی هم که مأمور به ساخت کشتی شد، همه قوم می‌آمدند و او را مسخره می‌کردند که شما اینجا جای ساخت کشتی نیست و کشتی را کنار دریا می‌سازند. چه بسا همان مؤمنین هم به حضرت نوح معترض شدند که چرا کشتی را در وسط بیابان می‌سازی. آنها نمی‌دانستند که مقدرات الهی چگونه رقم می‌خورند اما نگران بودند و در این بین برخی هم از نوح (ع) روی برگرداندند. حضرت نوح (ع) این همه آزار و اذیت دیدند با باز هم به میزان اذیت و آزار پیامبر اکرم (ص) نبود. پیامبر (ص) می‌فرمایند من بیش از حضرت نوح (ع) اذیت شدم و بیش از فراقی که یعقوب نسبت به یوسف یا یوسف نسبت به یعقوب داشت اذیت شدم. من از ایوب پیامبر بیشتر مورد آزار و اذیت قرار گرفتم.

*آیا در قرآن کریم به مساله غدیر و جانشینی امیرمومنان امام علی (ع) اشاره شده است؟

‌خداوند به این پیامبر با این همه تحمل محنت و رنج، در حجه الوداع به او می‌فرماید این همه زحمت کشیدی ظرف ۲۳ سال که هیچ پیامبری به اندازه تو اذیت نشد اگر آخرین ابلاغ مهم و تأثیرگذار و ماندگار را به مردم نداشته باشی همه زحمات تو از بین رفته است و رسالت خدا را انجام نداده‌ای. این امر مهم‌تر از حج، نماز و روزه و جهاد و امثال آن است و آن نبود مگر معرفی امیرمومنان امام علی علیه السلام؛ لذا پس از معرفی امیرمومنان امام علی (ع) خداوند می‌فرماید با معرفی امیرمومنان امام علی علیه السلام اکمال دین و اتمام نعمت انجام گرفت و با پرچمداری امیرمومنان امام علی (ع) کفار از دین شما مأیوس شدند؛ چراکه آنها جایگاه پیامبر (ص) را در دل‌های مردم دیده بودند و همواره انتظار می‌کشیدند که پیامبر (ص) از دنیا برود تا بتوانند در دین خدا نفوذ کرده و آن را منحرف کنند اما با معرفی امیرمومنان امام علی علیه السلام به عنوان جانشین و خلیفه رسول الله (ص) آنها از انحراف دین الهی ناامید شدند. خداوند فرمود که از کفار نترسید و از من خوف داشته باشید. لذا روز عید غدیر خم روز اکمال دین و اتمام نعمت الهی شد.

*چه اشاره‌هایی در قرآن کریم به شجاعت امیرمومنان امام علی (ع) شده است؟

از دیگر ویژگی‌های امیر مؤمنان امام علی علیه السلام این است که قرآن کریم جایگاه حضرت را یک جایگاه خاص معرفی می‌کند، امیرمومنان چنان واله و شیدای رسول الله (ص) است که حتی در لیله المبیت جای پیامبر (ص) خوابیدند و آیه قرآن در وصف ایشان نازل شد که در میان مردم افرادی هستند که جان خود را با خدا معامله می‌کنند که رضایت پروردگار را به دست بیاورند. امیرمومنان امام علی (ع) وقتی دید جان پیامبر در خطر است در جای ایشان خوابیدند که پیامبر (ص) مخفیانه از شهر مکه حرکت کرده و مخفیانه خارج شوند شمشیرهای کفار را به جان خود خرید که جان رسول الله (ص) در امان باشد. دشمنان امیرمومنان امام علی (ع) از او ناراحت بودند شاید ناجوانمردانه تاریخ را تحریف کنند و بگویند که امیرمومنان امام علی (ع) چون می‌خواست داماد پیامبر (ص) بشود و برای اینکه خود را به رسول الله (ص) نزدیک کند حاضر شد در جای او بخوابد، در حالی که اصلاً چنین نبود و اخلاص، ارادت قلبی ایشان به رسول الله (ص) سبب شد که در جای رسول خدا (ص) بخوابد. پیامبر (ص) هم از نزد خود سخن نگفت که امیرمومنان امام علی (ع) در جای ایشان بخوابد. چراکه قرآن می‌فرماید هرگز پیامبر (ص) از حق منحرف نشده است و از روی هوا و هوس سخن نمی‌گوید و آنچه که می‌گوید از ناحیه خداوند است. پیامبر اکرم (ص) به امیرمومنان امام علی (ع) می‌فرمایند در جای من بخواب و امیرمومنان امام علی (ع) بدون هیچ گونه تردید جانفشانی می‌کنند و در جای پیامبر می‌خوابند و بر این امر افتخار می‌کنند. در روایت داریم وقتی که دشمنان رسول الله (ص) با شمشیرهای برهنه به منزل ایشان ریختند پروردگار عالم فرشتگان خود را شاهد گرفت و فرمود کدام یک از شما حاضر هستید پیشمرگ دیگری بشوید، هیچکدام اعلام آمادگی نکردند آن زمان حضرت حق حجاب را از جلوی چشمان فرشتگان برداشت که ببینند عبد صالح او علی بن ابیطالب (ع) چگونه جای رسول خدا خوابید که جان پیامبر اکرم در امان کامل باقی بماند.

*کدام آیات قرآن کریم به ایثارگری‌های امیرمومنان امام علی (ع) اشاره دارد؟

‌در جای دیگر خداوند متعال آیه ۶۱ سوره آل عمران امیرمومنان امام علی علیه السلام را به عنوان نفس نفیس انبیا خاتم معرفی می‌کند. در داستان مباهله پیامبر (ص) حضرت زهرا سلام الله علیها را با خود هم داستان می‌کند و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) همراه پیامبر (ص) می‌شوند. در این آیه حضرت زهرا (س) مصداق نساءنا و نساءکم می‌شوند. سپس پیامبر (ص) می‌فرماید انفسنا و انفسکم، شما جان خود را بیاورید من هم جان خود را می‌آورم. در تمام تاریخ تفاسیر نوشتند که جان پیامبر اکرم امیرالمومنان امام علی علیه السلام بودند. امیرمومنان امام علی (ع) در لیله المبیت فرمود من جانم را فدای جان پیامبر (ص) می‌کنم. پیامبر هم در مباهله فرمودند من هم امروز برای اثبات حقانیت خود، جانم را به میدان مباهله می‌آورم. این جان پیامبر (ص) کسی جز وجود مقدس امیرمومنان امام علی علیه السلام نیست.

از دیگر مواردی که قرآن گواهی به رادمردی، ایمان راسخ و جانفشانی امیرمومنان امام علی علیه السلام در میدان جهاد می‌دهد این است که طبق برخی از نقل‌ها در جنگ احد در ۶۰ جای بدن حضرت زخم‌های کاری ایجاد شده بود و بدن حضرت مثل گوشت خورده شده یعنی سوراخ سوراخ شده بود.
قرآن کریم در سوره آل عمران می‌فرماید کسانی که دعوت خدا و پیامبر خدا (ص) را پس از آن همه جراحاتی که به آنها رسیده بود اجابت کردند در حالتی که هنوز زخم‌های میدان احد ترمیم پیدا نکرده بود مجدداً به دستور خدا در غزه همراه الاسد برای ترمیم لشکر قریش از مدینه بیرون آمدند. خداوند می‌فرماید برای کسانی که چنین نیکی را انجام دادند و تقوا پیشه کردند پاداش بزرگی است که مصداق اتم و اکمل آن وجود مقدس حضرت امیر مؤمنان امام علی علیه السلام بود که پس از آنکه نیزه‌ها و شمشیرها به بدن ایشان خورده و خونی بود باز در میدان نبرد با دشمن حاضر شدند و این آیه در وصف امیرمومنان امام علی (ع) نازل شد.
پروردگار عالم در سوره بقره آیه ۲۷۴ می‌فرماید؛ این آیه در وصف امیرمومنان امام علی علیه السلام نازل شده است که می‌فرماید حضرت امیر ۴ درهم داشتند که از این چهار درهم، یک درهم را در شب، یک درهم را در روز و یک درهم را آشکار و یک درهم را در خفا و مخفیانه انفاق کردند. این مورد خاص بود و قرآن کریم مدل انفاق امیرمومنان امام علی علیه السلام را تأیید می‌کند.
از ویژگی‌های دیگر امیرمومنان امام علی علیه السلام است که خداوند در قرآن سوره انسان به آن اشاره می‌فرماید، در قضیه‌ای است که امام حسن (ع) و امام حسین (ع) بیمار شدند. امیرمومنان امام علی (ع) و حضرت زهرا (س) نذر کردند و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) هم به نذر پدر و مادر خود پیوستند و پس از بهبودی امیرمومنان امام علی (ع)، حضرت زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) همگی روزه گرفتند. هنگام افطار شب اول مسکین، شب دوم یتیم و در شب سوم اسیری درب خانه آنها زدند و هر سه شب همگی نان خود را به مسکین، یتیم و اسیر دادند.

*مثال دیگری از شجاعت امیرمومنان امام علی (ع) بیاورید؟

‌قرائت سوره برائت برای کفار و مشرکان مکه توسط امیرمومنان امام علی علیه السلام از دیگر ویژگی‌های امیرمومنان امام علی علیه السلام است وقتی سوره برائت بر رسول الله (ص) نازل شد که خداوند از مشرکان بیزاری خود را به صورت رسمی اعلام کرد به این معنا که چون خدا از مشرکین بیزار است پس از آن مشرکان حق ندارند در کنار کعبه حاضر شوند؛ چرا که خداوند و پیامبر (ص) از آنها بیزار است. این آیات سوره برائت بسیار خطابه‌ای تند و آشکار از موضع خدا و پیامبر بر علیه مشرکان بود به طبع خواندن این آیه برای مشرکان خود یک شجاعت خاص می‌طلبید. پیامبر اکرم (ص) در ابتدا این آیات را به دست یک نفر سپردند که آن را برای مردم بخواند اما او نتوانست برای نفر دوم هم همین اتفاق رخ داد، در نهایت پیامبر (ص) فرمودند تنها کسی که مرد این کار است وجود مقدس امیرمومنان امام علی علیه السلام هستند. ایشان آمدند در مسجدالحرام و آیات سوره توبه را برای مشرکان خواندند و فرمودند پس از این مشرکان حق ندارند در کنار کعبه حاضر شوند. این هم یک جایگاه دیگری برای امیرالمومنان بود.

*آیا درباره پیشگامی امیرمومنان امام علی (ع) در ایمان به رسول خدا هم آیه داریم؟
درباره پیشگامی امیر مؤمنان امام علی در ایمان جایگاه ویژه‌ای است که خداوند متعال در وصف ایشان آیه نازل کرده است. مصداق روشن آیه ۱۰۰ سوره توبه امیر مؤمنان امام علی علیه السلام است. یک زمانی امیرمومنان امام علی (ع) از جایی رد می‌شدند دیدند دو نفر با یکدیگر درباره جایگاه و مقام خود به گفتگو نشستند و هر کدام خود را در مقامی بالاتر می‌دانستند. یکی می‌گفت من چون سقای مکه کعبه هستم و به مهمانان آب می‌رسانم مقام من بالاتر است و دیگری می‌گفت چون من کلیددار کعبه هستم مقام من بالاتر است. امیرمومنان وقتی دیدند آنها با یکدیگر سر مسؤولیت خود بحث و گفتگو می‌کنند فرمودند من مسؤولیت ندارم اما از همه شما زودتر به اردوگاه ایمان وارد شده‌ام و اولین نفری هستم که به پیامبر اکرم (ص) ایمان آوردم سپس این آیه نازل شد که «آیا سقایت حاج و آبرسانی و کلیدداری مسجدالحرام مثل ایمان به خدا و رسول خدا است هرگز این چنین نیست». هرگز غایت حاج و کلیدداری کعبه جایگاهش به مقام ایمان به خدا و رسول خدا نمی‌رسد. این آیه در وصف وجود مقدس امیرمومنان امام علی علیه السلام بوده است.

در تاریخ از ابن عباس نقل می‌شود که می‌گوید در قرآن هیچ خطاب «یا ایها الذین آمنوا» نیست مگر اینکه حضرت امیرمومنان امام علی علیه السلام مصداق اتم و اکمل آن آیه یا ایها الذین آمنوا باشد. سپس ادامه می‌دهد و می‌گوید هیچ کسی از صحابه پیامبر (ص) نبود مگر اینکه خداوند متعال در قرآن او را مورد عتاب خود قرار داده است مگر امیر مؤمنان امام علی علیه السلام که خداوند در هیچ چیزی و هیچگاه او را مورد عتاب و سرزنش قرار نداده است. آنچه در مدح فضایل امیرمومنان امام علی علیه السلام نازل شده است درباره هیچکس تاکنون نازل نشده است. ابن عباس می‌گوید ۳۰۰ آیه قرآن درباره امیرمومنان امام علی علیه السلام نازل شده است.

از دیگر آیاتی که درباره امیرمومنان امام علی علیه السلام نازل شد آیه ۵۵ سوره مائده است. عمده مفسران از امامیه و اهل سنت شأن نزول این آیه را درباره امیر مؤمنان امام علی علیه السلام دانستند و همه علمای شیعه این را درباره امیر مؤمنان امام علی علیه السلام می‌دانند. مفسری از اهل سنت به نام آقای سیوطی کتابی به نام الدَرَ المنصور دارد در ذیل این آیه روایتی از ابن عباس نقل می‌کند که می‌گوید امیرمومنان امام علی (ع) در رکوع بود که سایلی درخواست کمک کرد و حضرت به انگشتر خود اشاره کرده و آن را به سایل داد. وقتی آن سائل از درب مسجد بیرون می‌رفت به پیامبر اکرم (ص) برخورد کرد. پیامبر (ص) پرسیدند چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داده است آن مرد سایل به امیر مؤمنان امام علی اشاره کرد و گفت آن مردی که در حال رکوع است. در این حال این آیه ۵۵ سوره مائده بر پیامبر نازل شد.

آیات زیادی درباره وجود امیر مؤمنان امام علی علیه السلام نازل شده است. باز همین آقای سیوطی در کتاب الدرمنصور از ابن عباس نقل می‌کند که معنای این آیه است که «ای کسانی که ایمان آوردید از خداوند پروا کنید و همواره همراه با صادقان باشید» آقای سیوطی در کتاب تفسیر درالمنصور خود از ابن عباس نقل می‌کند که منظور از صادقین امیر مؤمنان امام علی علیه السلام است و این یک دستور از ناحیه خداوند است که مؤمنان مأمور هستند که همواره با صادقان باشند. این یک دستور مطلق بدون هیچ قید و شرطی است، وقتی می‌گوید با صادقان باشید این صادق هر کسی نمی‌تواند باشد؛ چرا که انسان‌های معمولی امکان دارد که خطا کنند و مسیر را انحرافی پیش بروند و اگر کسی خطا کند انسان‌ها باید از آن شخص خطاکار جدا شوند.

آیه دیگر می‌فرماید ای کسانی که ایمان آوردید خدا را اطاعت کنید و رسول خدا را اطاعت کنید و اول الامر اوصیا پیامبر را اطاعت کنید، حاکم حسکانی یک مفسر حلفی مذهب است در اینجا گفته اولوالامر، امیر مؤمنان امام علی علیه السلام است. در روایتی است که نقل می‌کنند پیامبر اکرم (ص) فرمودند شرکای من کسانی هستند که خداوند متعال آنها را قرین خود و همراه من ساخته است و درباره آنها «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» را نازل کرده است. سوال کردند که این اولوالامر چه کسانی هستند پیامبر اکرم فرمودند یا امیرمومنان تو نخستین اولوالامر خواهی بود چرا که اگر مردم به اطاعت از خدا و رسول خدا مأمور هستند مامورند که از معصوم اطاعت کنند. حتماً باید اولوالامر کسی باشد که در جایگاه خود رسول خدا مثل پیامبر اکرم مقام عصمت داشته باشد که خطا نکند و راه انحرافی نرود و آن شخص کسی جز وجود مقدس امیر مؤمنان امام علی نبود.

مرحوم علامه در تفسیر المیزان می‌فرمایند که بیش از ۷۰ مورد روایت داریم برای اینکه این آیه تطهیر مربوط به پیامبر اکرم (ص) و امیرمومنان امام علی علیه السلام، حضرت زهرا (س) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است و غیر این افراد را شامل نمی‌شود و این روایت از طریق اهل سنت به تواتر رسیده است، این آیه طهارت کسی جز ذوات مقدس خمسه طیبه نیستند.

در آیه دیگری از قرآن کریم که در سوره مائده آمده است یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنوا مَن یَرتَدَّ مِنکُم عَن دینِهِ فَسَوفَ یَأتِی اللَّهُ بِقَومٍ یُحِبُّهُم وَیُحِبّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی المُؤمِنینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الکافِرینَ یُجاهِدونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَلا یَخافونَ لَومَةَ لائِمٍ ۚ ذٰلِکَ فَضلُ اللَّهِ یُؤتیهِ مَن یَشاءُ ۚ وَاللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ ﴿۵۴﴾ فخر رازی در ذیل این آیه می‌گوید که برخی گفتن این آیه درباره امیر مؤمنان امام علی علیه السلام نازل شده است و برای این مطلب دو دلیل اقامه می‌کند اول اینکه پیامبر اکرم در روز خیبر پرچم را به دست امیر مؤمنین امام علی دادند و فرمودند من فردا پرچم را به دست مردی می‌دهم که خدا و رسول او را دوست دارند و او هم خدا و رسول را دوست دارد. سپس می‌فرماید صبحگاهان پیامبر اکرم (ص) پرچم را به دست امیرمومنان امام علی (ع) داد و امیرمومنان با دعای پیامبر (ص) به سمت قلعه‌های خیبر حرکت و یهودیان خیبر را به شکست وادار کردند.

منبع: مهر