یادگاری آژانس شیشه ای ۲۷ ساله شد/ ملودی های مانای یک آهنگساز ابدی

علیرضا سعیدی؛ کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب‌شده پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور می‌کند.

آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آن‌ها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهن‌مان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حال‌مان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.

«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.

درصد و بیست و یکمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا و موسیقی مجید انتظامی رفتیم که رجوع دوباره به آن در روز انتخابات ریاست جمهوری می‌تواند دربرگیرنده خاطرات ماندگاری برای یکی از مهم‌ترین و بهترین فیلم‌های سیاسی سینمای ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی باشد. مسیری که باز هم نماد بسیار مهمی برای معرفی و ارزشمندی آهنگسازی است که در این سال‌ها هرچه تولید کرده تبدیل به یکی از بهترین‌ها و برترین‌ها شده و بی تردید او را می‌توان یکی از پنج آهنگساز برگزیده سینمای ایران نامید.

فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا محصول سال ۱۳۷۶ سینمای ایران در ژانر سیاسی و دفاع مقدس است که اگرچه در زمان تولید و اکران در جشنواره و اکران عمومی با حاشیه‌های بسیار زیادی رو به رو شد اما بسیاری از مخاطبان، منتقدان و سینماگران کشورمان از آن به عنوان یکی از برترین و ممتازترین فیلم‌های ابراهیم حاتمی کیا در عرصه سینما و حتی سینمای ایران یاد می‌کنند.

این اثر سینمایی روایت گر داستان عباس، بسیجی شهرستانی است که ترکش خمپاره‌ای را کنار شاهرگ گردنش از دوران حضورش در جبهه به یادگار دارد؛ او به اصرار همسرش نرگس برای معاینه به تهران می‌آید و در خیابان با هم رزم سابقش کاظم روبه رو می‌شود که با اتومبیلش مشغول مسافرکشی است.

پزشک وضعیت عباس را بحرانی تشخیص می‌دهد و توصیه می‌کند هرچه زودتر برای درآوردن ترکش به لندن برود. کاظم برای تأمین هزینه سفر عباس، حاضر می‌شود اتومبیلش را بفروشد. در آژانس هواپیمایی، خریدار اتومبیل پول را به موقع به کاظم نمی‌رساند و او به ناچار به رئیس آژانس پیشنهاد می‌کند تا رسیدن پول، سوئیچ و مدارک اتومبیل را به گرو بردارد، اما رئیس آژانس نمی‌پذیرد. کاظم که عصبانی شده، شیشه دفتر آژانس را می شکند و پس از خلع سلاح یک مأمور نیروی انتظامی، مشتریان آژانس را گروگان نگه می‌دارد تا مسئولان ترتیب سفر فوری او و عباس به لندن را بدهند و این آغاز ماجرایی دیگر برای شخصیت‌های فیلم ناب ابراهیم حاتمی کیا است.

پرویز پرستویی در نقش حاج کاظم، رضا کیانیان در نقش سلحشور، حبیب رضایی در نقش عباس حیدری، اصغر نقی زاده در نقش اصغر، قاسم زارع در نقش احمد کوهی، بیتا بادران در نقش نرگس، صادق صفایی در نقش بهمن، نسرین نکیسا در نقش فاطمه، محمد حاتمی در نقش حاجی فیروز، فرشید زارعی فرد در نقش مدیر آژانس، مجید مشیری در نقش عباس کیارستمی، بهروز پرستویی در نقش ابوذر، بهروز شعیبی در نقش سلمان، مهرداد فلاحتگر در نقش سرگرد بخشی از بازیگران فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» را تشکیل می‌دهند.

فیلمی خوش ساخت با ایده‌ای بکر و خلاقانه در بستر یک درام سیاسی که حاتمی کیا در ادامه علاقه مندی های ناب خود به سینمای دفاع مقدس ترکیبی را پیش روی مخاطبان قرار داد که همچنان جزو بحث انگیزترین و مهم‌ترین آثار سینمایی یاد می‌شود و بینندگان شاهد تکرار چندباره آن از شبکه‌های های مختلف تلویزیون بودند.

مسیری که حاتمی کیا علاوه بر دغدغه‌های همیشگی خود در حوزه سینمای جنگ با بهره مندی از توانمندی‌هایش در عرصه فیلمنامه نویسی و کارگردانی، استفاده از بازیگران مطرح سینما و تئاتر ایران و همچنین همکاری با درجه یک‌های سینمای ایران در پشت دوربین از جمله انتخاب مجید انتظامی به عنوان آهنگساز توانست، اثری را در تاریخ سینمای ایران ثبت کند که همه مؤلفه‌های محتوایی اش، شناسنامه‌ای ارزشمند برای معرفی سینمایی است که تاکنون کمتر کارگردانی توانسته در آن توفیق پیدا کند.

موسیقی مجید انتظامی در «آژانس شیشه ای» همچون سایر کارهای این هنرمند در همکاری با ابراهیم حاتمی کیا بسته‌ای استثنایی در خدمت اثر بود. اگرچه در این سال‌ها کمتر شاهد تکرار چنین توفیقاتی هستیم اما این دلیلی بر فراموشی آثار درخشان انتظامی در این عرصه نمی‌شود. فضایی که برای انتظامی منجر به دریافت سیمرغ بلورین جشنواره فیلم فجر و تعدادی جوایز سینمایی دیگر هم شد.

مجید انتظامی در سال ۱۳۲۶ در خانواده‌ای هنرمند در تهران به دنیا آمد. وی با راهنمایی‌های پدرش، عزت الله انتظامی همراه با ۲ برادر خود به تحصیل موسیقی پرداخت. انتظامی تحصیلات موسیقی را در کنسرواتوار تهران آغاز کرد و برای ادامه تحصیل به آلمان‌غربی و دانشگاه دولتی برلین نزد استادانی چون کارل اشتاین و لوتارکخ به تحصیل پرداخت. او به عنوان هنرمند تک‌نواز بر صحنه شهرهای برلین آلمان و نانسی، مارسی و لئون فرانسه نیز ظاهر شده است. این هنرمند در سال ۱۳۵۳ به کشورمان بازگشت و ضمن همکاری با ارکستر سمفونیک تهران به تدریس در دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی مشغول شد. انتظامی همزمان ساخت موسیقی فیلم را نیز با فیلم کوتاه «زال و سیمرغ» آغاز کرد و با فیلم «سفر سنگ» ساخته مسعود کیمیایی آهنگسازی اولین فیلم بلند خود را شروع کرد.

انتظامی به خاطر آثار ارزشمند خود در عرصه آهنگسازی فیلم خود موفق به کسب چهار سیمرغ بلورین از جشنواره فیلم فجر، ۲ دیپلم افتخار از همین جشنواره و همچنین ۲ بار کاندیدای جشنواره فجر شده است. البته در کارنامه فعالیت‌های مجید انتظامی ساخت موسیقی متن بیش از هشتاد فیلم سینمایی به چشم می‌خورد که موسیقی آثار او در حوزه سینمای دفاع مقدس از جمله کارهای درخشان و ماندگار او محسوب می‌شوند.

«در محاصره -۱۳۶۰»، «سردار جنگل – ۱۳۶۲» به کارگردانی امیر قویدل، «عقاب‌ها – ۱۳۶۳» به کارگردانی ساموئل خاچیکیان، «پلاک – ۱۳۶۴» به کارگردانی ابراهیم قاضی زاده، «گذرگاه – ۱۳۶۵» به کارگردانی شهریار بحرانی، «هراس – ۱۳۶۶» به کارگردانی شهریار بحرانی، «کانی مانکا -۱۳۶۶» به کارگردانی سیف الله داد، «آخرین پرواز – ۱۳۶۸» به کارگردانی احمد رضا درویش، «چشم شیشه‌ای – ۱۳۶۹» به کارگردانی حسین قاسمی جامی، «پوتین – ۱۳۷۰» به کارگردانی عبدالله باکیده، «وصل نیکان – ۱۳۷۰» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «از کرخه تا راین – ۱۳۷۱» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «یک شب، یک غریبه – ۱۳۷۳» به کارگردانی حسین قاسمی جامی، «حمله به اچ ۳- ۱۳۷۳» به کارگردانی شهریار بحرانی، «بوی پیراهن یوسف – ۱۳۷۴» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «آژانس شیشه‌ای – ۱۳۷۶» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «نغمه – ۱۳۸۰» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی، «دوئل- ۱۳۸۰» به کارگردانی احمدرضا درویش، «طبل بزرگ زیر پای چپ – ۱۳۸۳» به کارگردانی کاظم معصومی، «زمهریر- ۱۳۸۸» به کارگردانی علی روئین تن، «پی ۲۲- ۱۳۹۳» به کارگردانی حسین قاسمی جامی از جمله آثاری هستند که توسط مجید انتظامی با موضوع دفاع مقدس آهنگسازی شده‌اند.

آنچه از مجید انتظامی در فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» به عنوان موسیقی فیلم به مخاطبان در بستر محتوای ارائه شد، ترکیبی از اضطراب و احساسی بود که در امتزاج با مفاهیم سیاسی و عارفانه دوران دفاع مقدس، سینمای خوش آهنگی را به تماشاگر هدیه داد که امکان ندارد با شنیدن موسیقی‌ها و نغمه‌هایش اشکی از چشمان جاری نشود و با دیدن سکانس‌های فیلم درخشان ابراهیم حاتمی کیا حال خوبی را تجربه نکرد.

این آهنگساز پیشگام طی معدود گفت و گوهای رسانه‌ای خود بود که درباره انگیزه‌ها و دغدغه‌های خود برای ساخت آثار موسیقایی با مضامین دفاع مقدس توضیح داد: بیشتر کارهایی که من در عرصه موسیقی فیلم انجام داده‌ام در رابطه با دفاع مقدس است. اینها آثاری هستند که من با باورم آنها را ساختم چرا که همواره احساس می‌کردم برای آدم‌هایی که جانشان را برای دفاع از میهنشان می‌دهند باید دینم را ادا کنم. دینی که من با موسیقی آن را ادا کردم.

این آهنگساز معتبر سینمای ایران جایی در یک گفت‌وگوی رسانه‌ای درباره شیوه نوشتن موسیقی متن فیلم‌هایش گفته بود: خیلی از فیلم‌ها یک صحنه‌هایی از آن در نمی‌آمد، من برای خودم تصویرسازی می‌کردم و تصویری که در فیلم درنیامده بود در ذهن خودم ترسیم می‌کردم و براساس آن ذهنیت موسیقی آن را می‌نوشتم. برای مثال کارگردان یک پرسوناژ را جلوی یک دیوار ایستانده و دوربین به صورت او نزدیک می‌شود، نظر کارگردان این بوده که این شخصیت الان به گذشته‌اش در جبهه یا دوران اسارت فکر می‌کند اما فلاش‌بکی نداشتیم. من در ذهن خودم آن را می‌چیدم و سعی می‌کردم براساس ذهنیت خودم جلو بروم و چون ذهنیت کارگردان این بوده و درنیامده بود، موسیقی روی فیلم می‌نشست. گاهی هر کس از درمی‌آمد، اتود را برایش می‌گذاشتم. بابا، دوستانم، خانمم…

انتظامی درباره کاهش سطح حسی فیلم‌های سینمایی کنونی و سطح ماندگاری موسیقی آن‌ها نیز این طور توضیح داده بود: دلیل اینکه موسیقی فیلم‌هایمان ماندگار نمی‌شود، این است که دیگر فیلم‌هایمان آن طور نیست؛ زمانی بود که همه مردم برای اینکه یک نقطه از خاک‌شان را از دست بیگانه رها کنند، رفتند و جان‌شان را بی‌هیچ چشم‌داشتی دادند. آن زمان شرایط خاص خودش را داشت. الان دیگر شرایط گذشته نیست. اکنون، مردم طور دیگری فکر می‌کنند و هنر را می‌بینند. نگاه و سلیقه آن‌ها عوض شده است. البته فیلم‌های ما هم دیگر آن فیلم‌ها نیست و آن حس را ندارد.

به هرترتیب موسیقی فیلم «آژانس شیشه ای» که در اجراهای زنده موسیقایی نیز شاهد اجرای آنها توسط ارکسترهای مختلف بودیم، از آن دسته ملودی‌هایی است که درکنار آثار شاخص مجید انتظامی از جمله «بوی پیراهن یوسف» و «از کرخه تا راین» به شدت در جهت درگیرکردن ذهن دیداری و شنیداری مخاطب در مواجهه با محتوای ارائه شده از سوی کارگردان پیش می‌رود. موسیقی که به گفته کارشناسان حوزه موسیقی نهایت تلاش خود را انجام داده تا بیننده را به فکر فرو ببرد.

موسیقی که حضور احساسی زیادی در تمامی لحظه‌ها دارد و با استفاده از سازهای زهی و بادی که عناصر مورد علاقه مجید انتظامی در حوزه ساخت موسیقی فیلم هستند، شرایط ویژه ای را برای آثار او ثبت می‌کند. شرایطی که الهام بخش بسیاری از آثار و تولیداتی است که حتی در حوزه هنرهای تجسمی نیز مورد استفاده قرار گرفته اند.

برای تماشای اجرای زنده موسیقی متن و تیتراژ فیلم سینمایی «آژانس شیشه ای» به رهبری مجید انتظامی اینجا را کلیک کنید.

منبع: مهر