هشدار درباره بازار زیرزمینی نشر الکترونیک کتاب در ایران

علی محمد‌پور؛ دبیر میز کتاب دیجیتال مرکز ملی فضای مجازی:

تحولات فناورانه و روندهای جهانی ما را در نقطه‌ای قرار داده است که بایست سرعت تصمیم‌هایمان بیشتر شود و شجاعت تصمیم‌گیری‌مان هم فرصت‌های جدید را پیش روی نشر کشورمان ایجاد کند.

گسترش روزافزون فضای مجازی در دو سال اخیر در یکی از مهم‌ترین موضوعات فضای مجازی یعنی در حوزه پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی این تجربه را به مسئولین سیاست‌گذار داد که بدون مرجعیت‌سازی در داخل و بدون کمک به ساخته‌شدن مرجعیت‌های رسمی، چالش‌هایی که متوجه کشور ما و فرهنگ و جامعه ما می‌شود، گاه قابل تصور و قابل کنترل نیست.

مسئولین سیاست‌گذار در کشور ما دیر به این نتیجه رسیدند که بایست فرصت شکل‌‌گیری مرجعیت‌های داخلی را ایجاد کنند. این شکل‌گیری مرجعیت‌ها به معنای ساخته‌شدن مرجعیت‌های دولتی نیست. بلکه مرجعیت‌های رسمی و قانونی است که در چهارچوب قوانین کشورمان فعالیت می‌کنند.

متأسفانه سیاست‌ها در حوزه فضای مجازی و نشر محتوا و اختصاصاً نشر کتاب و کتاب الکترونیک در چند سال اخیر متمرکز و ساختارمند نبوده و همین باعث چالش‌های متعددی شده است. از جمله:

1 ـ عدم توسعه مرجعیت رسمی و داخلی نشر الکترونیک کتاب
2 ـ زیرزمینی شدن بخش بزرگی از نشر الکترونیک کتاب بخصوص روی پلتفرم تلگرام
3 ـ آسیب به فرهنگ مصرف کتاب در فضای مجازی
4 ـ خسارت شدید مالی به ناشران و مؤلفان

مرجعیت‌ها در یک صنعت در لایه‌های مختلفی شکل می‌گیرند. خود نشر کتاب مرجع دسترسی به بخش مهمی از اطلاعات و دانش و سرگرمی بوده است. این مرجعت با شکل‌گیری مرجعیت‌های دیگر مثل سینما و فضای مجازی بخشی از مخاطبانش را با آن‌ها به اشتراک گذاشت.

در حوزه فعالیت صنفی اتحادیه‌ها و انجمن‌ها مرجع ارتباط با دولت و ارتباط با ناشران با هم و مرجع حل اختلاف و دانش‌افزایی و برگزاری نمایشگاه و … بوده‌اند.

پلتفرم‌های نشر الکترونیک مرجع دسترسی به کتاب‌های قانونی و رسمی در قالب صوتی و ایپاب بوده‌اند.

در این نوشتار کوتاه می‌خواهم درباره اهمیت توسعه مرجعیت‌های نشر صحبت کرده و درباره تضعیف این مرجعیت‌ها هشدار بدهم.

 مرجعیت‌سازی در نشر کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این فرآیند به توسعه و ارتقای کیفیت محتوا، حفظ حقوق مؤلفان، و ایجاد اعتماد در مخاطبان کمک می‌کند. مرجعیت‌سازی به معنی ایجاد و تقویت نهادها، پلتفرم‌ها و انجمن‌هایی است که به عنوان مراجع معتبر و مورد اعتماد در حوزه نشر کتاب شناخته می‌شوند. این نهادها نقش مهمی در ارتقای سطح علمی و فرهنگی جامعه ایفا می‌کنند.

1 ـ اعتمادسازی و اعتبار: مرجعیت سازی به افزایش اعتماد مخاطبان به محتوا و نویسندگان کمک می‌کند. داشتن یک مرجع معتبر باعث می‌شود خوانندگان به کیفیت و صحت مطالب منتشر شده اطمینان داشته باشند. این موضوع در نشر الکترونیک نیز بسیار اهمیت دارد، زیرا با افزایش تعداد کتاب‌های دیجیتال و دسترسی آسان‌تر به آن‌ها، نیاز به اعتبارسنجی مطالب بیشتر احساس می‌شود.

پلتفرم‌های معتبر نشر الکترونیک این امکان را فراهم می‌کنند که کتاب‌ها به راحتی و به‌صورت جهانی در دسترس باشند. این پلتفرم‌ها با استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌توانند کتاب‌ها را به مخاطبان در سراسر جهان عرضه کنند، که این امر به توسعه و ترویج فرهنگ مطالعه کمک می‌کند. از سوی دیگر این پلتفرم‌ها می‌توانند اصالت کتاب را تأمین و تضمین کنند.

2 ـ حفظ حقوق مالکیت فکری: فعالیت‌های رسمی و در چهارچوب قانونی به حفظ حقوق مالکیت فکری فعالان حوزه نشر کمک می‌کند. با تأمین حقوق فعالان این حوزه انگیزه تولید محتوا و تألیف و ترجمه بیشتر شده و آثار به روزی تولید می‌شود.

3. پلتفرم‌ها و انجمن‌های معتبر می‌توانند با ایجاد مدل‌های کسب‌وکار پایدار، درآمدزایی مناسبی برای نویسندگان و ناشران ایجاد کنند. این امر باعث می‌شود که نشر کتاب و نشر الکترونیک به یک صنعت پایدار تبدیل شود و از لحاظ اقتصادی نیز مورد حمایت قرار گیرد. از بین رفتن مرجعیت‌ها نشر کتاب را از صنعت بودن خارج کرده و آن را تبدیل به یک فعالیت کم بازده و شخصی می‌کند.

آسیب‌های مرجعیت‌زدایی و یا جلوگیری از شکل‌گیری مرجعیت‌های رسمی هم در حوزه کتاب قابل‌توجه است.

• کاهش کیفیت محتوا: نبود مرجعیت باعث انتشار کتاب‌هایی باکیفیت پایین می‌شود که می‌تواند به افت سطح علمی و ادبی جامعه منجر شود.
• نقض حقوق مؤلفان: نبود قوانین و نهادهای حمایت‌کننده از حقوق مؤلفان، باعث افزایش انتشار غیرمجاز و نقض حقوق نویسندگان می‌شود.
• افت اعتماد عمومی: عدم وجود نهادهای مرجع معتبر باعث کاهش اعتماد مخاطبان به کیفیت و اصالت کتاب‌ها می‌شود.
• افزایش کتاب‌های غیرمجاز و نامناسب: نبود نظارت باعث افزایش انتشار کتاب‌هایی با محتوای غیرمجاز، یا خلاف اخلاق می‌شود.
• کاهش تعاملات و همکاری‌ها: نبود نهادهای مرجع باعث کاهش تعامل و تبادل دانش بین نویسندگان، ناشران و سایر فعالان این حوزه می‌شود.
• مشکلات اقتصادی: عدم رعایت مقررات و پرداخت مالیات در فعالیت‌های نشر زیرزمینی، به کاهش درآمدهای قانونی ناشران و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها منجر می‌شود.
• مشکلات قانونی و حقوقی: فعالیت‌های نشر غیرقانونی می‌تواند به مشکلات حقوقی و قضایی برای نویسندگان و ناشران منجر شود.
• کاهش تنوع و نوآوری: نبود پشتیبانی و منابع کافی برای نویسندگان و ناشران زیرزمینی باعث کاهش تنوع و نوآوری در تولید محتوا می‌شود.
• افزایش هزینه‌ها برای مخاطبان: نبود مرجعیت و کنترل باعث افزایش هزینه‌های پنهان و اضافی برای مخاطبان به دلیل انتشار آثار بی‌کیفیت و غیرمجاز می‌شود.
• تضعیف فرهنگ و دانش جامعه: مرجعیت‌زدایی به تضعیف تدریجی فرهنگ و دانش جامعه منجر می‌شود، زیرا کتاب‌ها و منابع معتبر و باکیفیت به‌درستی توزیع و دسترس‌پذیر نمی‌شوند.

چنانچه بخواهم در شرایط کنونی مهم‌ترین آسیب مرجعیت‌زدایی و عدم کمک به توسعه مرجعیت‌های داخلی را نام ببرم، زیرزمینی شدن نشر الکترونیک کتاب است.

زیرزمینی شدن نشر کتاب در یک لایه با کپی آثار ناشران به‌صورت غیرقانونی همراه است و در لایه بعدی با تولید محتوا در بسترهای غیررسمی همراه می‌شود که متأسفانه اکنون هر دو در فضای نشر کشورمان پررنگ است.

نویسندگان جدید به خاطر سخت‌گیری‌ها و پیچیده بودن روند مجوز و نشر کتاب در ایران ترجیح می‌دهند، آثارشان را بر بستر شبکه‌های اجتماعی منتشر کنند. از سوی دیگر گسترش این شبکه‌ها و نقش پررنگشان در حوزه نشر باعث شده آثار رسمی ناشران هم به راحتی در این شبکه‌ها کپی و عرضه شود.

در وضعیت موجود وزارت ارشاد خود را مکلف به حمایت از حقوق ناشران به خاطر کپی آثارشان نمی‌داند. تشکل‌های نشر و گروه‌های مرجع هم قدرت مقابله با این آسیب را ندارند.

از سوی دیگر مرجع رسمی نشر الکترونیک کشور هم که پلتفرم‌های رسمی این حوزه هستند با بی‌مهری مسئولان مواجه شده‌اند. در چنین وضعیتی چیزی که می‌شود، پیشبینی کرد این است که بزرگ شدن مرجعیت غیررسمی و زیرزمینی نشر کتاب کم‌کم قدرت و توان نشر را می‌بلعد و تبدیل به یک ابرچالش خواهد شد که برای مبارزه با آن نهادهای مختلف حاکمیتی باید دست در دست هم بدهند تا بتوانند با آن مقابله کنند که به زعم بنده باز هم غیر ممکن است چرا که وقتی عادت مصرف مخاطبان به سمت بازارهای غیررسمی و زیرزمینی رفت تغییر این عادت مصرف بسیار سخت و گاه غیرممکن است.

در این میان دولت بخصوص وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی لازم است برای توسعه مرجعیت‌های رسمی فرصت را از دست ندهد و از ظرفیت‌های خود برای اقدامات مؤثر در این حوزه استفاده کنند. مثل:

•تدوین و اجرای قوانین حمایتی
•تسهیل صدور مجوزهای نشر
•توسعه مرز محتوایی و کاهش سخت‌گیرها در حوزه ممیزی محتوای کتاب
•حمایت مالی و تأمین منابع
•تسهیل دسترسی به فناوری‌های نوین و آموزش در این حوزه به ناشران
•ارتقای استانداردهای کیفی و نظارتی
•ترویج فرهنگ مطالعه: اجرای برنامه‌های فرهنگی و تبلیغاتی برای افزایش میزان مطالعه
•حمایت از پلتفرم‌ها و انجمن‌های نشر: ارائه امکانات و منابع به تشکل‌ها و انجمن‌های ناشران
•برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های کتاب و نمایش دستاوردهای جدید حوزه نشر در آن‌ها که در چند سال اخیر جای نشر الکترونیک کتاب در نمایشگاه کتاب تهران خالی بوده
•همکاری‌های بین‌المللی: تقویت همکاری‌ها با نهادهای بین‌المللی نشر و فرهنگی و ارتقای دانش فعالان این حوزه
•استفاده از ظرفیت‌های نشر الکترونیک کتاب در ارائه خدمات فرهنگی به ایرانیان خارج و علاقه‌مندان به زبان فارسی و تعاملات با کشورهای با زبان مشترک