محمدصادق مستعاله – فرهنگیار استان زنجان، درباره آداب و رسوم ماه محرم، گفت: هفته آخر ماه ذی‌الحجه فرصتی برای آماده شدن برای روزهای محرم است. مردم و بیشتر بانوان روزهای قبل از آغاز این ماه به غبارروبی و رفت و روب مساجد، تکایا و حسینیه‌ها و شستشوی لوازم مورد نیاز در عزاداری می‌پردازند.

او ادامه داد: آماده کردن پرچم‌ها و علامت‌ها برای سیاهپوش کردن درب منازل، صحن مساجد و محل‌های عزاداری اقدام مهم دیگر روزهای پیش از محرم است. همچنین مردم پیراهن‌های مشکی را از بقچه و چمدان خارج می‌کنند تا در این روزها بپوشند. مردم زنجان و افراد مقیم در سایر نقاط کشور در این ایام کارهای خود را به گونه‌ای تنظیم و برنامه‌ریزی می‌کنند که در زادگاه خود و نزد اقوام، فامیل و بستگان حضور یافته و با تجدید خاطرات گذشته در مراسم سوگواری امام حسین (ع) و یاران با وفای ایشان شرکت داشته باشند.

تشت‌گذاری در ماه محرم

مستعاله به مراسم «تشت‌گذاری» اشاره کرد و گفت: آخرین جمعه ماه ذی‌الحجه در بعضی از مساجد مراسم تشت‌گذاری انجام می‌شود که نشانه آغاز سوگواری است. تشت‌گذاری یکی از آیین‌های شاخص و باشکوه پیش‌ از محرم است که ریشه در باورها و فرهنگ مذهبی مردم این منطقه دارد. این مراسم معمولاً از ۲۷ ذی‌الحجه آغاز می‌شود و تا اول محرم ادامه دارد و مقدمه‌ای است برای ورود به ایام سوگواری سیدالشهدا (ع). تشت‌گذاری در مساجد و حسینیه‌های قدیمی زنجان با نظم و آداب خاصی برگزار می‌شود. معمولاً یک یا چند تشت بزرگ مسی یا برنجی، که نسل به نسل حفظ شده‌اند، در میانه مجلس قرار داده می‌شود. پیش از ورود تشت به حسینیه، جمعی از عزاداران با پای برهنه، همراه با ذکر مصیبت و نوحه‌خوانی، آن را به‌ صورت دسته‌جمعی و با احترام حمل می‌کنند. آب داخل تشت‌ها اغلب با گلاب یا مشک معطر می‌شود و برخی مردم برای تبرک، از آن آب می‌نوشند یا با خود می‌برند. در پایان، تشت‌ها را در جایگاه ویژه‌ای قرار می‌دهند و عزاداری ادامه پیدا می‌کند.

نذری‌هایی که تغییر کردند

او افزود: در گذشته پیش از ورود به ماه محرم، زنان با تحمل زحمت و مشقت در پای تنور نان شیرمال (پنجه‌کش ، فتیر و اَردک) تهیه می‌کردند و این نان علاوه بر مصرف خانوار برای سفره‌های نذری و یا پخش در میان افرادی که به تماشای مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی نشسته بودند استفاده می‌شد. این سنت قدیمی امروزه به علت تغییر سبک زندگی تقریبا فراموش شده است و اینگونه نان‌ها در قالب شغل و پیشه در برخی از نانوایی‌های سنتی پخت و به مردم عرضه می‌شود.

به گفته او از روز نهم تا روز دوازدهم ماه محرم که در اصطلاح مردم استان روز سوم امام نامیده می‌شود پخت و پخش نذری‌ها در وعده ناهار و شام قوت بیشتری می‌گیرد و در منازل مردم در کوچه‌ها و محله‌ها پذیرای مردم و عزاداران هستند. غذاهای تهیه شده با پای ثابت برنج و خورشت‌های قابل مصرف در عرف محلی به عزاداران داده می‌شود.

مستعاله با اشاره به اینکه بیشتر مردم صایین قلعه کشاورز هستند، بیان کرد: با ورود به ماه محرم مردم شب هنگام در مساجد محله جمع می‌شوند و پس از شنیدن سخنرانی وعاظ و منبری‌ها، به صورت دسته سینه‌زنی تا پاسی از شب به عزاداری و بزرگداشت مقام والای امام حسین (ع) اهل بیت و یاران ایشان می‌پردازند. در این مجالس معمولا با پخش چایی و شربت از مردم عزادار پذیرایی می‌شود.

او درباره غذاهای نذری صایین قلعه زنجان، توضیح داد: حلیم اولین و مهم‌ترین نوع نذری‌ها است. معمولا حلیم به عنوان وعده غذایی صبحانه تدارک دیده می‌شود. تهیه حلیم مراحل و روند خاص خود را دارد و پس از فراهم کردن مواد اولیه و ظروف با تلاش و کمک گروهیِ بانوان فامیل و همسایه آماده می‌شود.حلیم به مدت زمان پخت طولانی نیاز دارد و معمولا اوایل شب مواد لازم را درون دیگ‌ها ریخته و با نظارت افراد با تجربه، روی اجاق قرار داده می‌شود. مراقبت از تَه نگرفتن محتوای دیگ به همت و یاری مردان و زنان جوان انجام می‌گیرد. دختران و پسران با نیت و عقیده بر برآورده شدن آرزوها و حوائج خود و با ذکر صلوات و یاحسین، حلیم را تا صبح و هنگامی که آماده شود، هم می‌زنند. پس از حاضر شدن حلیم در اوایل صبح آن را در ظروف یک بار مصرف ریخته و بین همسایگان و فامیل تقسیم می‌کنند.

شبیه‌خوانی معروفِ ارمغان‌خانه

این فرهنگیار شبیه‌خوانی را هم به عنوان یک سنت آئینی ماه محرم معرفی کرد و گفت: مردم با پوشیدن لباس‌های مختلف و شخصیت‌های موافق و مخالف‌خوان نقش‌آفرینی کرده و صحنه‌هایی از واقعه کربلا را در مساجد، میادین فرعی روستاها و شهرها به نمایش می‌گذارند. این رسم از اوایل محرم در سطح استان شروع و تا دوازدهم ماه محرم ادامه پیدا می‌کند. ارمغان‌خانه زنجان در اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی سابقه زیادی دارد و معروف است. در روستای چرگر نیز مراسم تعزیه فعال بوده و  در روز عاشورا شبیه‌خوانی انجام می‌شود و اهالی روستا به پاس قدرشناسی از همه افرادی که به تماشای شبیه‌خوانی آمده‌اند، در وعده غذایی ناهار در سطح چند هزار نفر و با هزینه اهالی محل نذری می‌دهند.

او افزود: در اولین جمعه ماه محرم گردهمایی شیرخوارگان حسینی در مساجد و حسینیه‌ها با حضور مادران، بانوان و بچه‌های خردسال و شیرخوارگانی که لباس مشکی و سبز به آنها پوشانده و سر بندهای مختلف به سر آنان بسته شده، برگزار می‌شود. در این محافل مداحان در مرثیه شهید خرد سال کربلا نوحه‌سرائی می‌کنند. مادران بر این عقیده هستند که با حضور در اینگونه مجالس از ابتدا فرزندان خود را با آیین و مواضع اسلامی و راه اهل بیت پیامبر آشنا کرده و با تمسک به آن آینده کودکان خود را از هر گونه کجی و کاستی بیمه می‌کنند.

شعار معروف بزرگ‌ترین دسته عزاداری امام حسین(ع)

مستعاله با بیان اینکه حرکت دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان از روز هشتم محرم و در آستانه عصر تاسوعا یکی از مهم‌ترین آداب محرم است، اظهار کرد: این دسته عزاداری همه ساله با راهپیمایی عظیم و سیل خروشان عاشقان و دلدادگان امام حسین (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و شهدای واقعه کربلا با شعار معروف ترکی «یِل یاتار، طوفان یاتار، یاتماز حُسینین پرچمی / کاخ نامردان یاتار، یاتماز حسینین پرچمی» به معنی «باد و طوفان فرو می‌نشیند ولی پرچم امام حسین (ع) همواره بر افراشته می‌ماند / کاخ نامردان روزگار فرو می‌ریزد ولی پرچم امام حسین (ع) همواره بر افراشته می‌ماند» آغاز می‌شود. این شعار نماد اصلی این دسته عزاداری و گردهمایی است.

او افزود: این سوگواری در مسیر حسینیه اعظم زنجان و در طول خیابان‌های فردوسی و امام و خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف تا بقعه امامزاده سید ابراهیم (ع) ادامه پیدا می‌کند. بخاطر گسترش ارتباطات تصویربرداری و پخش تلویزیونی در اقصی نقاط دنیا این مراسم دیده شده و افرادی زیادی را شیفته و مجذوب این همه وفاداری و ارادت به امام حسین کرده و مهمانان زیادی از داخل و خارج از کشور برای دیدن شور و علاقه به این شهر می‌آیند. حدود چهار هزار نفر خادم هیئت حسینیه اعظم را تشکیل می‌دهند که بدون هیچ گونه چشم داشت مادی به عزاداران خدمت می‌کنند. هر ساله هزاران قربانی به دسته عزاداری حسینیه اعظم اهدا می‌شود و توسط گروه‌هایی که به همین منظور در کوچه‌ها و مقاصد ورودی مستقر شده‌اند تحویل گرفته و به دامداری‌های از پیش تعیین شده منتقل می‌کنند.

اهدای خون به جای قمه‌زنی

این فرهنگیار با اشاره به اینکه قمه‌زنی در سال‌های دور رواج داشت، گفت: برخی افراد در روز عاشورا پس از غسل و پوشیدن کفن جلوی دسته‌های عزاداری حاضر شده و قمه می‌زدند. رسمی قدیمی که با تدبیر و درخواست مراجع تقلید کنار گذاشته شد. اکنون بسیاری از مردم سوگوار در ایام محرم و به خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا به مراکز اهدای خون می‌روند و به جای قمه زدن، خون می‌دهند.

او ادامه داد: از دیگر عزاداری‌های با شکوه می‌توان به دسته هیئت ثارالله و فاطمیون اشاره کرد که در ایام محرم در حسینیه اعظم و دیگر مساجد با حضور جوانان و عاشقان اهل بیت برگزار می‌شود. در شب‌های تاسوعا و عاشورا این دسته‌های عزاداری جلوه خاصی از شور و شعور را در خیابان‌های اصلی شهر زنجان به نمایش گذاشته و در قالب عزاداری سنتی تا پاسی از شب ادامه پیدا می‌کند.

منبع: ایسنا