امام حسین(ع) عمق فاجعه بیعت با یزید را با آیه استرجاع نشان دادند

در این یادداشت استنادات سخنان ارزشمند امام حسین (ع) به خصوص استنادات قرآنی آن حضرت بررسی و تحلیل می شود، البته بررسی همه استنادات سخنان سیدالشهدا (ع) فراتر از ظرفیت این یادداشت هاست. در سلسله‌گفتارهای پیش‌رو استنادات دربازه زمانی شش‌ماهه پایان عمر شریف آن حضرت، یعنی از ۱۵ ماه رجب تا عصر روز عاشورا بررسی و تحلیل می‌شود. منبع مورد استفاده و استناد کتاب ارزشمند و معتبر فرهنگ جامع سخنان امام حسین (ع) ترجمه کتاب «موسوعة کلمات الامام الحسین علیه السلام» است. برای بررسی و تحلیل استنادات قرآنی گاهی ناچار می شویم به رخدادها و وقایع تاریخی مرتبط با استناد نیز اشاره ای داشته باشیم تا هم ارتباط میان متن و فرامتن برقرار شود و هم به فهم بهتر مخاطبان کمک کند.

یکی از استنادات قرآنی معروف و مشهور و البته پرمعنا و مفهوم در کلام حسین بن علی (ع) استناد به بخشی از آیه۱۵۶ سوره بقره است. برای بررسی و تحلیل این آیه ابتدا به اختصار وقایع تاریخی آن روایت می شود. معاویه به خلاف شیوه تعیین جانشین خلفای پیشین، فرزند خود را با وجود عدم صلاحیت های لازم به جانشینی خود تعیین کرد. جانشینی در تشیع با توجه به مفهوم امامت، فلسفه دیگری دارد. معاویه سپس برای گرفتن بیعت او اقداماتی انجام داد. البته تعیین چنین جانشینی به خصوص در مدینه با چالش هایی روبرو شد.

یزید پس از مرگ معاویه در نیمه رجب سال ۶۰ هجری، نامه ای به حاکم وقت مدینه ولید بن عتبه نوشت و از او خواست تا از حسین بن علی و چند تن دیگر بیعت بگیرد. امام حسین (ع) به هنگام ارائه پیشنهاد بیعت از سوی حاکم مدینه و مشاور او مروان بن حکم، آیه استرجاع «انا لله و انا الیه راجعون» را قرائت کردند. این آیه همانگونه که در بافتار قرآنی به کار رفته، به هنگام وقوع مصیبت خوانده می شود، امام با قرائت این آیه، به شکلی عالی پیام ناخرسندی چنین انتخاب و پیامدهای ناگواری آن را اشاره کردند. سپس جمله تاریخی و ماندگاری را بیان کردند باکه پذیرش چنین بیعت و تایید چنین خلیفه ای برای مسلمانان دیگر باید با اسلام خداحافظی کرد.

آیه دیگری که امام حسین (ع) به آن استناد کردند، بخش پایانی آیه ۸۸ سوره هود است. این آیه را امام در پایان وصیت نامه مشهور خود به برادرشان محمد بن علی مشهور به محمد حنفیه، کتابت کردند. متن آیه این است «و ما توفیقی الا بالله علیه توکلت و الیه انیب» برای بررسی و تحلیل آیه به اختصار به فضای سیاسی که حضرت در آن قرار گرفته بودند، اشاره می شود.

پس از اعلام نظر امام درباره بیعت بایزید، حاکم مدینه به بیعت امام با یزید اصرار داشت. از این رو امام تحت تعقیب حاکم مدینه بود. در چنین شرایطی برخی دوستداران امام از باب خیرخواهی به امام مشورت می دادند و یکی از شخصیت هایی که درباره برون‌رفت از این وضعیت به امام مشورت داد، برادرش محمد بن حنفیه بود. امام پس از شنیدن خیرخواهی برادرش به او فرمود «آهنگ مکه دارم، اما تو در مدینه بمان.»

سپس وصیتی خطاب به او نوشتند و در دو جای این وصیت نامه کوتاه، او را با عنوان برادر خطاب کردند. متن وصیت که امام در خطاب به محمد بن حنفیه نگاشتند؛ متن فاخر و جامعی مرکب از اعتقادات، اهداف و دلایل خروج از مدینه و به نحوی دعوت مردم به همراهی با امام از روی اختیار بود. در پایان این وصیت امام به بخشی از آیه شریفه مزبور استناد کردند که ترجمه آن چنین است «توفیقم جز با (عنایت) خداوند نیست, بر او توکل دارم، و بازگشتم به سوی اوست».

افزون بر متن وصیت نامه امام حسین (ع) که یکی از اساسی ترین و بنیادی ترین سخنان آن حضرت محسوب می شود و بسیاری حقایق فلسفه قیام امام حسین (ع) را روشن می سازد، روش زبانی و بیانی آیه مزبور مانند استثنای به کار رفته و تقدیم جار و مجرور بر فعل و فاعل، متضمن نکات، ظرایف و دلالت های بسیار فراوانی است.

این بخش از آیه در بافتار متن قرآن سخنان حضرت شعیب (ع) در خطاب به قوم اوست که می گوید «ای قوم! چه نظری دارید (چه می کنید) اگر من حجتی روشن از جانب پروردگارم داشته باشم و …من بر خلاف آنچه شما را از آن باز می دارم، عمل نمی کنم، قصدی جز اصلاح به میزان توانایی ندارم» سپس در پایان می گوید «توفیقم جز با (عنایت) خداوند نیست. بر او توکل دارم و بازگشتم به سوی اوست».

در میان وصیت نامه امام و آیه مورد استناد دلالت های فراوانی وجود دارد. چنین استنادی با توجه به بافتار آیه در قرآن کریم دلالت بر حقانیت نظرگاه امام دارد که خود متضمن نامشروع بودن بیعت با یزید و عزم و اراده امام بر استقامت در این راه و توکل او به خداوند است. همچنین دعوت مردم به راه حق و البته متضمن نوعی هشدار پنهان و لطیف به کسانی است که در این مسیر از امام پیروی نمی کنند.

امام حسین (ع) آیه ۲۱ سوره قصص را در آخرین ساعت های حضورش در مدینه یا به تعبیر دقیق تر هنگام خروجش از مدینه قرائت کردند. امام در حالی زادگاهش را ترک می کردند که از یک سو دوستداران آن حضرت به خصوص زنان بنی هاشم وداع اندوهناکی با او داشتند و از سوی دیگر حاکم مدینه امام را تحت تعقیب قرار داده بود. آیه ۲۱ وضعیت هنگام خروج امام از زادگاهش را به روشنی بیان می کند. برای درک بهتر موقعیت امام لازم است آیه مورد استناد را در بافتار قرآنی آن در سوره قصص مورد مداقه قرار دهیم تا با کمک آیه، حقایقی از موقعیت امام هنگام خروج روشن شود.

متن و ترجمه آیه۲۱ سوره قصص چنین است «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا یَتَرَقَّبُ ۖ قَالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ؛ پس ترسان از آنجا در حالی که (حوادثی) را انتظار می کشید بیرون رفت، (در آن حال) گفت پروردگارا! مرا از قوم (گروه) ستمکار نجات بده.» این آیه در سوره قصص، مربوط به حضرت موسی (ع) به هنگام خروجش از مصر است. در آیه ۲۰ سوره قصص آمده است که مردی از دوستداران موسی، به آن حضرت گفت «سران قوم (حاکمان) با یکدیگر به مشورت نشستند تا تو را بکشند، از شهر خارج شو» پس از آن می گوید «پس موسی از شهر خارج شد در حالی که ترسان بود و انتظار (حوادثی را) می کشید؛ گفت پروردگارم، مرا از قوم ظالم نجات ده».

استناد امام به این آیه در بافتار قرآنی دلالت دارد به اینکه اولا امام با تهدید جدی از سوی حاکمان مدینه روبرو بوده است تا آنجا که شهادتش محتمل بود. ثانیا امنیت امام حتی هنگام خروج نیز در معرض خطر بود؛ به گونه‌ای که ترسان بودند. ثالثا امام به هنگام خروج از زادگاهش برای خود و همراهانش حوادثی را انتظار می کشیدند. رابعاً و شاید از همه مهمتر تعبیر «ظالمان» در کلمه جمع در دعایی که از خدای خویش نجات خود را از گروه ظالمان درخواست کردند؛ گواهی بر نامشروع بودن بیعت بود و کسانی که آن را پیگیری می کردند.

پایان بخش اول

*پژوهشگر مذهبی

منبع: ایرنا