بازتاب زیبایی‌شناسی سنتی و مدرن؛ هنر نوگرا را از نگاه زن ایرانی ببینید
مروری بر گزارش‌های زنان نوگرا در موزه هنرهای معاصر تهران؛
تماشای آثار زنان هنرمند نوگرای ایرانی از ایران درودی و لیلیت تریان تا معصومه سیحون و بهجت صدر در نمایشگاه جدید موزه هنرهای معاصر تهران، روندی تاریخی از رشد هنرمندان را به مخاطب ارائه می‌دهد.
آزاده فضلی؛ هنر نوگرای ایران به دوره‌ای از تاریخ هنر ایران اشاره دارد که با رویکردهای نو و مدرن در هنر شکل گرفت، به ویژه پس از دوران قاجار و پهلوی. ریشه‌های نوگرایی در هنر ایران را می‌توان در برخورد جامعه ایرانی و روشنفکرانش با اندیشه‌های اروپایی و نیز آشنا شدن با تکنیک‌ها و ابزارهای جدیدی چون رنگ روغن و دوربین عکاسی پیدا کرد. این دوره شاهد تحولاتی اساسی در هنر ایران بود از جمله ورود تکنیک‌ها و مفاهیم جدید غربی و همچنین تلفیق آنها با سنت‌های هنری ایرانی. اما هنر نوگرای ایرانی در حوزه زنان هنرمند، ویژگی‌ها و خصوصیات منحصر به فردی دارد که این نسل از هنرمندان توانسته‌اند با بهره‌گیری از رویکردهای نوین، دیدگاه‌ها، ارزش‌ها و هویت‌های فرهنگی را به شیوه‌های تازه‌ای بیان کنند. زنان هنرمند نوگرای ایرانی با بهره‌گیری از فناوری‌های جدید، مفاهیم نوین و رویکردهای معاصر، سبک‌های متفاوتی را شکل داده‌اند که با حفظ ریشه‌های فرهنگی و تاریخی، در قالب مدرن ارائه می‌شوند.
همچنین، بسیاری از این زنان هنرمند بر مسائل هویتی، جنسیتی و نقش زنان در جامعه تمرکز کردند و آثاری نیز خلق شد که به نوعی با تاکید بر حقوق، فرصت‌ها و چالش‌های زنان می‌پردازند و می‌خواهند صدای زنان را در فضای عمومی بلند کنند. وقتی نگاهی به آثار این هنرمندان زن نوگرا می‌کنیم، متوجه می‌شویم که اغلب به دنبال پژوهش‌های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی هستند و تلاش می‌کنند موضوعاتی نظیر خاطرات، تجربه‌های شخصی و تاریخ معاصر ایران را با نگاهی نو بازتاب دهند.
یکی دیگر از ویژگی‌های معمول آثار زنان نوگرا، وجود تلفیق در آثارشان است؛ در این آثار معمولاً نوعی تلفیق میان هنرهای مختلف، از جمله نقاشی، عکاسی، هنر دیجیتال، هنرهای اجرایی و هنرهای محیطی دیده می‌شود که این تنوع و چندرسانه‌ای بودن، ویژگی بارز نوگرایی در کار آنها است. همچنین، بسیاری از زنان هنرمند نوگرای ایرانی در آثار خود، نقد و واکنش نسبت به مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را به‌صورت نمادین یا مستقیم نشان می‌دهند که نوعی اراده برای تغییر و پیشرفت است.
هفته گذشته، نمایشگاهی از آثار هنرمندان زن نوگرایی که آثارشان در گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود، با عنوان نمایشگاه «به گزارش زنان» افتتاح شد که به نوعی مهمانی زنان نوگرای ایرانی قلمداد می‌شد چراکه تا پیش از این چنین دورهمی از زنان نوگرا سابقه نداشته است، البته این آثار به دلیل اینکه محل نگهداری‌شان، گنجینه بود، روی دیوار و فضای موزه آمدند چراکه تعداد زنان نوگرا در هنر معاصر ایران به مراتب بیشتر هستند و به همین دلیل بود که نمایشگاهی دیگر از آثار زنان نوگرای جوان نیز در خانه هنرمندان ایران افتتاح شد. در ابتدای نمایشگاه و ورودی گالری شماره یک، تصویر شهید منصوره عالیخانی و شهید مهرانگیز ایمن‌پور هنرمندان نقاشی که در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه شهید شده بودند، دیده می‌شود.
در بازدید از این نمایشگاه، متوجه شدم گالری‌های نه‌گانه موزه هنرهای معاصر تهران به شکلی تاریخی چیدمان شده بودند، به نوعی که گالری یک و دو اختصاص به آثار اولین زنان نوگرای ایرانی مثل منیر فرمانفرماییان داشت. نکته جالب توجه دیگر این بود که برای مثال، آثاری از منیر فرمانفرماییان در گالری‌های موزه به نمایش درآمده که روند تاریخی و پیشرفت او در نوگرایی را می‌توان تماشا کرد؛ به این معنی که هم آثار نقاشی ابتدایی فرمانفرماییان که روی بوم و روی شیشه بودند، دیده می‌شود و هم در بازدید از دیگر گالری‌ها می‌توان روندی از شکل‌گیری آثار متاخر او را که آینه‌کاری محسوب می‌شوند و به سوی انتزاع کشیده شدند، تماشا کرد.
محمدحسن حامدی پژوهشگر و سردبیر نشریه تندیس، درباره شکل‌گیری نوگرایان زن در ایران نوشته است: «دخترانی که در نوجوانی و در منزل پدری از محضر کمال‌الملک و شاگردش میرزاعلی‌خان تعلیم نقاشی گرفته بودند، بعدها در سال ۱۳۰۴ اولین کلاس خصوصی و سپس در سال ۱۳۱۱ نخستین هنرستان دختران تهران را تأسیس کردند. تاریخ هنر ایران خواهران عفتاالملوک و شوکتالملوک خواجه‌نوری را نه‌تنها به عنوان بانیان آموزش هنر زنان، که در زمره پیشگامان هنر نقاشی ایران به خاطر دارد. با تأسیس هنرکده هنرهای زیبا به سال ۱۳۱۹ امکانی جدید و جدی‌تر برای آموزش زنان فراهم شد که شکوه ریاضی، لیلی تقیپور، فخری عنقا و منصوره حسینی از نخستین دانشجویان آن بودند. از نام‌های شاخص همان سال‌های ابتدایی می‌توان به منیر شاهرودی (فرمانفرماییان)، بهجت صدر و لیلیت تریان اشاره کرد.
امتیاز بورس تحصیلی که همه‌ساله از سوی دولت به فارغ‌التحصیلان نخبه دانشگاه تهران اعطا می‌شد، ریاضی و تریان را راهی فرانسه و حسینی و صدر را رهسپار ایتالیا کرد و این ۲، کشورهایی شاخص در فرهنگ و هنر بودند که جنبش هنر نوگرا را راهبری می‌کردند. منیر شاهرودی نیز به آمریکا و به حلقه هنرمندان اکسپرسیونیسم انتزاعی راه پیدا کرد. این گروه در بازگشت به وطن با رهاوردی سنگین و ارزشمند از هنر آوانگارد به هنرآفرینی و شغل معلمی اهتمام ورزیدند. حیطه عملکرد ایشان از هنر فیگوراتیو تا نقاشی انتزاعی، از مجسمه‌سازی تا نقاشی خط و حتی ادبیات تجسمی را در بر می‌گرفت. اتمسفر و روح تازه‌ای که آنان به هنر معاصر دمیدند به‌زودی نتایج خود را با ظهور هنرمندانی بزرگ نشان داد.»
در ادامه، بعد از ۲ گالری اول، در بخشی از گالری شماره ۲ موزه، آثار پرتره هنرمندان به نمایش درآمده است. در گالری ۳، آثاری که بازنمایی طبیعت هستند، در گالری ۴، آثار انتزاعی، در گالری ۵، آثاری که به بازنمایی زندگی روزمره می‌پردازند، در گالری ۶، آثار شاخص گروه «دنا»، در گالری ۷، چند پوستر از مجموعه موزه و مجموعه‌های خصوصی از نمایشگاه‌های مختلف هنرمندان زن به نمایش درآمده است، در گالری ۸، آثار نوسنت گرایی و در گالری ۹، آثاری که به بازنمایی اجتماعی پرداختند، به نمایش گذاشته شده‌اند.
اسامی هنرمندانی که آثارشان در نمایشگاه «به گزارش زنان» در موزه هنرهای معاصر تهران به نمایش درآمده، عبارت است از الهه عروضی بصیری، نازی عطری، مهین عظیما، گلناز فتحی، منیر فرمانفرمائیان، رعنا فرنود، نیلوفر قادری‌نژاد، مکرمه قنبری، سیما کوبان، طلیعه کامران، ژیلا کامیاب، میترا کاویان، هنگامه گلستان، پری یوش گنجی، فریده لاشایی، معصومه مظفری، یلدا معیری، الهه مقدمی، شهره مهران، پری مهنا، منیژه میرعمادی، لیلی متین دفتری، شهلا نفیسی، شیرین نشاط، مهین نورماه، مینا نوری، گیتی نوین، گیزلا وارگا سینایی، اقدس وکیلی، مهرانگیز یاسمی، فرشته یمینی شریف، حمیرا اتحادیه، شیلا اخوان صالح، شیدا آذری، فرنگیس آری، فرزانه و مینو اسعدی، شهرزاد و فرح اصولی، پروانه اعتمادی، فاطمه مدادیان، سونیا بالاسانیان، فیروزه تجدد، رعنا جوادی، مریم جواهری، شهلا حبیبی، شهلا آرمین، منصوره حسینی، ناهید حقیقت، شهین حنانه، هما خوشبین، لیلی درخشانی، ایران درودی، زهره کاظمی، شکوه ریاضی، مهری رخشا، هایده زرین بال، شراره زندیان، ناهید سالیانی، مریم سالور، معصومه سیحون، فرح سیدابوالقاسم، فاطمه رادپور، ماری شایانس، رزیتا شرف جهان، بهجت صدر و اودت طومک خسروآبادی.
بازنمایی زندگی روزمره در نقاشی ایرانی سنتی عمدتاً محدود به دربار و روایت‌های ادبی بود و تصویر دقیقی از زندگی مردمان کوچه و بازار ارائه نمی‌داد. ورود عکاسی به ایران در دوره قاجار و فعالیت هنرمندانی همچون ابوالحسن غفاری و کمال‌الملک آغازگر بازنمایی واقعی‌تر زندگی روزمره شد. هنرمندان جوان در قرن بیستم با تأثیر از جنبش‌های هنری غرب مانند امپرسیونیسم و رئالیسم به تصویر زندگی روستایی و طبیعی پرداختند اما در دوره پهلوی دوم، با شتاب نوسازی و گرایش به سبک‌های انتزاعی، بازنمایی فیگوراتیو کاهش پیدا کرد. وقوع انقلاب اسلامی و دفاع مقدس هشت ساله، سبب شد تا بازنمایی زندگی روزمره در آثار گروهی از هنرمندان وجهی آرمانی پیدا کند، در مقابل زنان هنرمند نوگرایی چون ثمیلا امیرابراهیمی و پروانه اعتمادی و شیرین اتحادیه هم با نگرشی متفاوت به موضوعات زندگی روزمره پرداختند.
پس از جنگ تحمیلی و با دسترسی بیشتر به گفتمان‌های جهانی، هنرمندان نسل جدید با ذهنیتی آزادتر و تکنیک‌هایی متنوع‌تر به بازتعریف زندگی روزمره و نقد اجتماعی روی آوردند. آثار دهه‌های ۷۰ و ۸۰ منعکس‌کننده تنوع سبک‌ها، ارزش‌ها و مسائل نسلی است. هنرمندان با دوری از واقع‌گرایی عکس‌گونه و بهره‌گیری از رسانه‌های نوین و گوناگون، باورها و ارزش‌های موجود را به چالش کشیدند. موضوعاتی چون فضای خانوادگی، پاساژها، کافی‌شاپ‌ها و سبک زندگی جوانان و زنان، مهم‌ترین مصادیق بازنمایی زندگی روزمره در این دوره‌اند که در گالری ۳ آثاری با این موضوعات را خواهید دید.
در آثار زنان هنرمند معاصر ایران، زندگی روزمره تحت تأثیر عوامل اجتماعی، عاطفی، خانوادگی و جنسیتی تصویر می‌شود. بازنمایی فضاهای داخلی، مناظر شهری و پوشش، از وجوه بارز این آثار است. بخشی از تغییرات نسلی و دگرگونی‌ها و تضادهای حاصل از نوسازی پس از جنگ تحمیلی، در بازنمایی ابژه‌هایی تصویر می‌شود که در خانه یا فضاهای عمومی تجسم شده‌اند. موضوع زندگی روزمره برای این زنان زمینه‌ای برای هویت‌یابی و نوعی مقاومت فرهنگی است. در ۲ دهه اخیر، آنان به دنبال زبانی نو و خلاقانه برای بیان تضادهای میان سنت و مدرنیته، ایدئولوژی و لذت‌های زندگی و تغییرات فرهنگی و اجتماعی در خانواده و جامعه بوده‌اند تا از این طریق روایت‌های متکثر و دست اول خود از تغییرات و تحولات زندگی روزمره در جامعه ایرانی را به نمایش بگذارند.
هنر فیگوراتیو ایران در گذشته کمتر به دغدغه‌های ملموس اجتماعی می‌پرداخت اما تعامل پویای گروهی از زنان هنرمند با جامعه به خلق آثاری انجامید که تحولات اجتماعی و تطور ارزش‌ها، باورها و روابط را بازتاب می‌دادند. دغدغه‌های اجتماعی در کارهای هنرمندانی چون لیلی متین‌دفتری و ناهید حقیقت در دهه‌های ۴۰ و اوایل ۵۰ در آثارشان قابل مشاهده است. با نزدیک شدن به انقلاب اسلامی، مشارکت زنان نقاش و عکاس در بازنمایی رویدادهای اجتماعی پررنگ‌تر و مستقیم‌تر شد. در جریان اعتراضات انقلاب اسلامی، نیز گروهی از هنرمندان واقع‌گرا و متأثر از هنر سوسیال-رئال به نقد اجتماعی پرداختند. پس از انقلاب اسلامی، با حمایت نهادهایی چون حوزه هنری، این هنرمندان با تمرکز بر هنر فیگوراتیو و واقع‌گرا سعی کردند فضای آرمان‌گرایانه جنگ را در قابی خاص بازنمایی کنند.
در کنار این جریان رسمی، گروهی از زنان هنرمند مستقل با رویکردی شخصی به بازنمایی پیامدهای عمیق و چندوجهی انقلاب و جنگ در زندگی روزمره مردم پرداختند که آثار این هنرمندان نگاهی واقع‌گرایانه به تحولات اجتماعی داشت. این آثار که حاصل حضور آگاهانه و تجربه دست اول زنان هنرمند از واقعیت‌های مشاهده‌شده در جامعه و خیابان بودند، در سبک‌های متفاوت و با ابزارهای گوناگون از نقاشی بر بوم تا نقاشی دیواری خلق شدند. آثار زنان هنرمند نوگرای ایران، در میانه ۲ گفتمان آرمان‌گرایانه و واقع‌گرایانه از امر اجتماعی، با تمرکز بر تجربه زیسته و ابعاد انسانی این تحولات، توانسته‌اند عمق بیشتری به این بازنمایی‌ها بیفزایند.
یکی از این آثار که در گالری شماره ۹ و پایانی موزه قابل تماشاست، اثر ۴ لته‌ای نیلوفر قادری‌نژاد است که در اندازه بسیار بزرگ در سال ۱۳۵۸ با عنوان «توده ز بن می‌کند ریشه مستکبرین» است که با دیدن آن یاد آثار هانیبال الخاص و نقاشی‌های دیواری انقلابی مکزیکی افتادم. این نقاشی، رویکردی واقع‌گرایانه، اجتماعی و اکسپرسیونیستی دارد. قادری‌نژاد به همراه مسعود سعدالدین و هانیبال الخاص، اثری مشترک با عنوان «انقلاب» را در سال ۱۳۵۷ روی دیوار دانشکده هنرهای زیبای تهران کشیدند.
اما نوسنت‌گرایی در ایران در پی بحران هویتی پدیدار شد که برآمده از توسعه و مدرنیزاسیون و پیامدهای آن بود. این جریان به هنرمندان امکان داد تا از میراث فرهنگی خود بهره بگیرند و آثاری بیافرینند که نه‌تنها زیبایی‌شناسی سنتی را بازتاب می‌دهد، بلکه مسائل اجتماعی، سیاسی و هویتی را نیز بازنمایی می‌کند. مهم‌ترین نمود تصویری و سنخ آرمانی جریان نوسنت‌گرایی در هنرمندان جنبش سقاخانه دیده می‌شود که تلاش کردند پیوندی میان میراث تصویری گذشته و زبان نوین هنر معاصر ایجاد کنند.
در قیاس با تجربه‌های پیشگامانی چون جلیل ضیاءپور، منوچهر شیبانی، حسین کاظمی و حتی محسن وزیری‌مقدم در برقراری آشتی و پیوند میان سنت و هنر ایرانی با نقاشی مدرن غربی که بعدتر به شکل‌گیری پررنگ و فراگیر جنبش سقاخانه و نقاشی‌خط انجامید، زنان هنرمند نسل‌های اول و دوم کمتر به سراغ نوسنت‌گرایی رفتند و به‌جز منیر فرمانفرماییان و منصوره حسینی، توجه دیگران در حد تجربه‌های پراکنده بود اما در دهه ۶۰ که مسئله هویت در هنر ایران دوباره به میان آمد، گروه تازه‌ای از زنان هنرمند به بازخوانی سنت در هنرشان پرداختند. آثار نوسنت گرایی زنان نوگرا را می‌توانید در گالری شماره ۸ موزه مشاهده کنید.
در گالری شماره ۶ موزه هنرهای معاصر تهران، آثاری از اعضای گروه «دنا» به نمایش درآمده است، گروهی که زنان هنرمند شکل داده بودند. در دهه ۸۰ در میان هنرمندان تجسمی، به‌ویژه نسل جوان، گرایش زیادی به تشکیل گروه‌های کوچک و بزرگ پدید آمد و اولین و تنها گروه زنان در همین زمان تشکیل شد. گروه «دنا»، تنها گروه متشکل از زنان نقاش ایران، با هدف ارائه مستقل آثارشان در فروردین ۱۳۸۰ آغاز به کار کرد. گیزلا وارگا سینایی، فریده لاشایی، شهلا حبیبی، نسرین خسروی، فرح اصولی، رعنا فرنود، شهرزاد اصولی، آریا شکوهی‌اقبال، میترا کاویان، مریم شیرینلو، پروانه (شراره) زندیان، و بهار بهبهانی اعضای اولیه «دنا» بودند. در سال‌های بعد، تعدادی از این گروه جدا شدند و معصومه مظفری به آن پیوست. این گروه در پی معرفی گرایش‌های گوناگون نقاشی زنان ایران بود. نقاشان گروه دنا از سه نسل با رویکردها و گرایش‌های هنری مختلف کنار یکدیگر قرار گرفتند. حاصل این فعالیت جمعی چندین‌ساله، تحولاتی بود که به دنبال ضرورت‌های اجرایی و بازخورد مخاطبان در آثار آنها رخ نمود. وجود آثار چندلته و توجه به مضمون‌های مرتبط با ایران از آن جمله است.
از نکات جالب نمایشگاه «به گزارش زنان» حضور آثار نقاشی مکرمه قنبری و عکاسان زن ایرانی چون هنگامه گلستان و یلدا معیری بود. مکرمه قنبری نقاش خوداموخته و هنرمند نقاش سبک پست مدرنیسم بود که به دلیل سبک نقاشی‌هایش به شهرت جهانی رسید اما جالب است که آثار او در میان هنرمندان نوگرا به نمایش درآمده است. هنگامه گلستان (جلالی) در سال ۱۳۵۱ کارش را با دستیاری کاوه گلستان همسرش آغاز کرد. آثاری که از او در نمایشگاه «به گزارش زنان» به نمایش درآمده، همچون عکس‌های کاوه گلستان از شهر نو بود، با این تفاوت که با ماژیک روی آنها رنگ آمیزی شده بود.
نمایشگاه «به گزارش زنان» در موزه هنرهای معاصر تهران تا پایان شهریور میزبان علاقه‌مندان خواهد بود.
منبع: مهر
