وزارت «کارهای برونی»!

علی یاری، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در یادداشت خود با مروری بر واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان ایران، به واژه‌های وزارت امور خارجه پرداخته است: «فرهنگستان در نهم مرداد ۱۳۱۷، فهرستی را برای نام وزارتخانه‌ها تنظیم کرد و پیش‌از فرستادن به دربار برای تأیید نهایی، آن‌ها را به «ریاست وزراء» تقدیم کرد تا در نشست هیئت‌وزیران بررسی و ارزیابی شود. یکی از این وزارتخانه‌ها، «امور خارجه» بود که پیشنهاد شده بود وزارت «کارهای برون» خوانده شود (سند ۱).

اندکی بعد، فرهنگستان ایران در نشست یکصد و بیستم خود، با بررسی دوبارۀ برابرهای پیشنهادی، یازده نام برای اجزای دولت برگزید و بیستم شهریور ۱۳۱۷ به تصویب شاه رساند. در تصویب‌نامۀ تازه، وزارت «کارهای برونی» به جای وزارت امور خارجه تصویب شده بود (سند ۲).

فرهنگستان در نشست یکصد و بیستم خود، برای بیست و دو واژه از اصطلاحات وزارت امور خارجه برابرهایی تصویب کرد و در بیستم شهریور ۱۳۱۷ از تصویب رضاشاه گذراند که به‌منزلۀ تصویب قطعی آن واژه‌ها بود (سند ۳).

متن نامۀ شمارۀ ۳۹۶ فرهنگستان ایران، مورخ ۱۳۱۷/۶/۲۳ به امضای اسماعیل مرآت، کفیل وزارت فرهنگ (وزارت معارف پیشین) و رئیس فرهنگستان به نخست‌وزیر وقت (محمود جم) چنین است:

جناب آقای نخست‌وزیر (رئیس‌الوزراء)

در یکصد و بیستمین نشست عمومی فرهنگستان برای بعضی از واژه‌های دیوان کارهای برونی (وزارت امور خارجه) برابرهائی برگزیده شد و در بیستم شهریورماه ۱۳۱۷ مورد تصویب پیشگاه همایونی قرار گرفت:

رجل سیاسی                  مرد سیاسی

شارژدافر                        کاردار

مستشار سفارت             رایزن

قنسول                           کنسول

ژنرال‌قنسول                   سرکنسول

ویس‌قنسول                   کنسول‌یار

اتاشه                               وابسته

نایب سفارت (سکرتر)        دبیر

اکر                                    سازش

پاکت                                 پیمان

تهاتر                                 پایاپای

مقاوله‌نامه                      پیوندنامه

انتخاب                           برگزیدن

نصب                              گماشتن

احضار مأمور                  فراخواندن

عضو                              کارمند

اگرمان                          پذیرش

مشرق                           خاور

سابقه                            پیشینه

قدمت خدمت (سابقۀ خدمت)          دیرینگی

شرکت                       انبازی

شریک                        انباز

خواهشمند است برای به کار بردن آنها دستور لازم داده شود.

رئیس فرهنگستان ایران

[امضای اسماعیل مرآت]

گفتنی است رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی، در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۳۱۷ در پاسخ به وزیر مالیه که بیست و هفتم شهریور همان سال، دربارۀ جایگزینی «باژ و ساو» به جای «مالیه» کسب تکلیف کرده بود، پاسخ می‌دهد که شاه مقرر کرده دربرابر «وزارت مالیه»، «وزارت درآمد» تعیین شود. در این نامه همچنین گفته شده که شاه، عنوان «وزارت برونی» را برای جایگزینی «وزارت امور خارجه» مناسب نداسته و لازم است نام مناسب دیگری برگزیده و پیشنهاد شود (سند ۴). به‌نظر می‌رسد با این اظهارنظر، فرهنگستان دیگر در پی نام‌گزینی برای وزارت امور خارجه برنیامد و از آن پس، این نام در نظام اداری کشور تثبیت شد.