داستان‌هایی از کودتا
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ از وقایع مهم تاریخی است که ردپا و نمودش را می‌توان در ادبیات داستانی معاصر دید.
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران است که تنها تبعات تاریخی و سیاسی نداشت بلکه بر وجوه مختلف زندگی مردم و مسائل اجتماعی اثر گذاشت. ردپای این واقعه در فرهنگ و هنر هم به چشم می‌خورد؛ از جمله در شعر و ادبیات داستانی.
در ادامه مروری داریم بر چند اثر داستانی که هر یک به نوعی به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اشاره داشته‌اند.
«ملکان عذاب» نوشته ابوتراب خسروی است که به‌عنوان رمان برگزیده سال ۱۳۹۳ جایزه جلال آل احمد انتخاب شد.
نویسنده در «ملکان عذاب» به سراغ سه نسل از یک خانواده رفته که هرکدام راوی سرنوشت خود و دیگری‌اند و راوی دیگرانی که سرنوشت‌شان به نوعی با سرنوشت آن‌ها گره خورده است. او در این رمان از خلال روایت راویان به گذشته دور تاریخی و فرهنگی نقب زده است، گذشته‌ای همچنان حاضر در زندگی جمعی و فردی ما که شکل حضورش آن را به کابوسی شبیه می‌کند؛ کابوسی که از یک منظر، تعبیرش می‌تواند کودتای ۲۸ مرداد باشد که بستر بخشی از وقایع «ملکان عذاب» است.
خسروی در «ملکان عذاب» به روایت قصه زندگی «شمس» می‌پردازد که میان یادداشت‌های پدرش زکریا، با خاطرات وهم‌آلود و عجیب او مواجه می‌شود و پس از ملاقات با قاصدانی از جانب پدر احضارشده‌اش، برای ملاقات با او راهی شهری دورافتاده می‌شود. با ورود او به محل زندگی پدر و کشف رازهای ناگفته زندگی‌اش داستان اوج می‌گیرد و در این فضا گویی درخت و سنگ و نسیم هم به او خیره شده‌اند تا اجازه بازگشت از او بگیرند…
رمان «طبل آتش» نوشته علی‌اصغر شیرزادی در دو بخش شیراز و تهران نگاشته شده که مربوط به نسلی است که جوانی را با یاس در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می‌گذراند و از دهه ۵۰ عبور می‌کند و به انقلاب ۱۳۵۷ می‌رسد.
حوادث و وقایع این رمان، در دو فضای قبل و بعد از انقلاب، توصیف می‌شود. دو شخصیت اصلی ـ محمد خلیل و رشید ـ گونه‌ای دیگر از عشق و زندگی را در جامعه قبل از انقلاب تجربه می‌کنند. دو دوست که «فکرها و خیال‌هایشان به دوره‌های نشسته در غبار، به دو دیار دور و گمشده در ورای کوه‌های تاریک و جاده‌های دراز می‌رفت و به حسرت بر انبوهه‌ای از یادها چنگ می‌انداخت و تصویرهایی برای همیشه، برای ابد از دست رفته را باز می‌آورد. یادهایشان در حسی چیره و مشترک به هم می‌آمیخت و با یگانگی دردبار و اندوهگنانه‌ای در هم تنیده می‌شد و بر فراز و بالای رفاقت ناب و مردانه پرپر می‌زد…». بدین‌سان این رمان توصیف طبقات فرودست و متوسط جامعه، در دو فضای متفاوت، و روایتی دیگر از دلدادگی، زندگی و تحول است.
«رازهای سرزمین من» رمانی از رضا براهنی حول رخدادهای مهم ایران معاصر از جمله سربرآوردن فرقه دموکرات در آذربایجان، حضور مستشاران آمریکایی در ایران، کودتای ۱۳۳۲، رفتن شاه و در نهایت پیروزی انقلاب می‌چرخد.
قهرمان این داستان حسین تنظیفی است که شاهد ترور یک افسر آمریکایی بوده و تا پیروزی انقلاب در زندان به سر میبرد. او بعد از انقلاب به دنبال تهمینه خواهرزن تیمسار شادان است. این تیمسار از شخصیت «سرتیپ مهرداد» که زمانی رئیس ساواک تبریز بود و در شیراز کشته شد گرته‌برداری شده است. «رازهای سرزمین من» را یکی از پرشخصیت‌ترین رمان‌های فارسی می‌دانند که راوی واحدی نداشته و راویان متعدد در زمان‌ها و مکان‌های مختلف داستان را پیش می‌برند. این اثر تاریخی که بلندترین رمان رضا براهنی به شمار می‌آید از لحاظ تصویری و فرمی و نیز سبک روایت مورد توجه منتقدان قرار گرفته است.
«داستان یک شهر» نوشته احمد محمود در ادامه کتاب «همسایه‌ها» نوشته شده است. خالد در این رمان نیز شخصیت اصلی است و داستان از زبان او گفته می‌شود. اما از نظر داستانی، «داستان یک شهر» و «همسایه‌ها» به هم ارتباطی ندارند و دنباله هم نیستند. در این کتاب ماجراهایی که بعد از سربازی رفتن خالد پیش آمده‌اند روایت می‌شوند. او بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به جرم عضویت در حزب توده به بندر لنگه تبعید می‌شود. «داستان یک شهر» روایت و توصیف حوادث گذشته و شرایط کنونی و وضعیت حاکم بر بند لنگه است. احمد محمود سعی می‌کند مسائل و حوادث سیاسی را به عنوان بافت داستان و نه موضوع اصلی در نظر بگیرد، بنابراین سعی می‌کند مستقیما درگیر مسائل سیاسی نشود.
«درد سیاوش» نوشته اسماعیل فصیح رمان دیگری است که در آن به کودتای ۲۸ مرداد اشاره شده است. گره کور داستان در شبی از مردادماه سال ۱۳۳۲ ایجاد می‌شود، اما فضای داستان در سال ۱۳۵۲ شکل می‌گیرد و مرتب به سال ۳۲ فلاش‌بک زده می‌شود. به این دلیل که جلال، شخصیت اصلی داستان، دائما در حال بازرسی دیگر شخصیت‌های رمان است و تلاش می‌کند تا حقیقت قتل سیاوش را بفهمد، این رمان به عنوان اثری در ژانر معمایی طبقه‌بندی می‌شود.
«پاییز ۳۲» نوشته رضا جولایی مجموعه‌ای از هشت داستان کوتاه است؛ ریگ جن، فصل بادهای یخ‌زده، هجوم، شامگاه برفی، سبزپری، زرد پری، پاییز، سحرگاه بیست‌وهشتم و همه جهان‌های ممکن.
تمامی قصه‌ها در بازه زمانی بعد از جنگ جهانی دوم تا کودتای ۲۸ مرداد رخ می‌دهند. در معرفی این کتاب آمده است: در این اثر، قصه انسان‌هایی به تصویر کشیده شده که هر کدام زخمی خورده و گمنام مانده‌اند. قصه‌هایی از زندگی پرفراز و نشیب مردم عادی، که هیچ‌گاه گفته و شنیده نشد و این دیده نشدن‌ها آنقدر ادامه پیدا کرد که زیر تلی از تاریخ مدفون شد و به دست بی‌رحم فراموشی سپرده شد.
البته نویسنده‌های دیگری چون علی‌اشرف درویشیان در «سال‌های ابری»، بیژن نجدی در «تاقچه‌های پر از دندان»، بهرام صادقی در «سنگر و قمقمه‌های خالی»، محمدکاظم مزینانی در «آه با شین» و شهرام رحیمیان در «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد» به کودتا و تأثیراتی که کودتا در قضای جامعه ایران داشته است، پرداخته‌اند.
منبع: ایسنا
