داستان ۶۹ سال فراگیری علم، ترویج و آموزش آن
صادق حجتی، نویسنده و پژوهشگر درباره چهل و دومین کتاب از مجموعه شخصیت های مانا، غلامحسین مصاحب گفت: دلیل انتخابم تأثیرگذاری و کارنامه درخشان مرحوم مصاحب در عرصه‌های مختلف کاری خود بود.
صادق حجتی، نویسنده و پژوهشگر درباره چهل و دومین کتاب از مجموعه شخصیت‌های مانا که به زندگی و آثار غلامحسین مصاحب اختصاص دارد، گفتگو کرد. او که دانش‌آموخته رشته تاریخ ایران و دکتری تاریخ علم دوره اسلامی است و اکنون در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به کار پژوهش مشغول است، نویسنده کتاب «تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران در عصر آل‌بویه» است. او از مجموعه کتاب‌های شخصیت‌های مانا؛ کتاب‌های برادران نخجوانی (زندگی و کارنامه حاج محمد و حاج حسین نخجوانی)، یحیی ذکاء و منوچهر ستوده، را نوشته است. کتاب غلامحسین مصاحب (که تازه‌ترین کتاب منتشر شده از این مجموعه است) به قلم صادق حجتی به تازگی و در آستانه روز درگذشت مصاحب، از سوی نشر سوره مهر منتشر و عرضه شده است.
شخصیت غلامحسین مصاحب را خودتان انتخاب کردید؟
تا حدودی بله، به طور کلی افرادی که در کتاب‌های مجموعه «شخصیت‌های مانا» به آن‌ها پرداخته می‌شود، بر اساس معیارهای خاصی انتخاب می‌شوند که مثلاً فرد حتماً متوفی باشد، یا کتاب مستقلی درباره زندگی و کارنامه او منتشر نشده باشد و ویژگی‌های تأثیرگذاری در حوزه کار خودش و دیگر معیارها که ذکر آن‌ها زمان‌بر است. من به واسطه حسن‌ظن و لطف دوستان حوزه هنری افتخار همکاری و نگارش سه جلد کتاب را داشتم و با مشورت مجموعه «غلامحسین مصاحب» را پیشنهاد دادم و پذیرفته شد.
دلایل انتخاب ایشان چه بود؟
دلیل انتخاب همان تأثیرگذاری و کارنامه درخشان مرحوم مصاحب در عرصه‌های مختلف کاری خود بود. من در پیشانی مقدمه کتاب نقل قولی از ارسطو آورده‌ام که فکر می‌کنم شخصیت مرحوم مصاحب مصداق تام و تمام چنین افرادی است؛ «اگر شخصِ مورد ستایش، یگانه یا نخستین کسی است که کاری انجام داده است، یا یکی از معدود کسانی است که کاری انجام داده‌اند، یا کسی است که آن کار را از همه بهتر انجام داده، باید آن را یادآور شد، زیرا همه این چیزها زیباست. می‌توان در ستایش از زمان و شرایط نیز بهره گرفت، مخصوصاً اگر فعل بیرون از حد انتظار باشد. همچنین اگر مورد ستایش، بارها به کامیابی دست یافته باشد، باید آن را ذکر کرد، زیرا نشان می‌دهد که افعال او نه از اتفاق، بلکه از شخص خود او ناشی شده است». ریاضی‌دانی؛ مدرسی و تألیف کتاب‌های ریاضی راه‌اندازی و مدیریت مؤسسه مدرسی ریاضی دانشگاه تربیت معلم (اکنون: مؤسسه تحقیقات ریاضی دکتر مصاحب – دانشگاه خوارزمی)، پرداختن به پیشینه دانش ریاضیات در ایران و جهان اسلام، و معرفی میراث گرانقدر ریاضی‌دانانی برجسته چون خیام ترویج منطق جدید در ایران، پایه‌گذار دانش‌نامه‌نویسی با روش علمی با سرپرستی «دایرة‌المعارف فارسی» و … همگی کارهای درخشانی بود که فرهنگ معاصر ایران مدیون شخصیت و میراث او است.
برای من نگارش اثری درباره زندگی و کارنامه غلامحسین مصاحب، مانند تجربه‌های گذشته همکاری با مجموعه پژوهشی «شخصیت‌های مانا» فرصتی برای آموختن در مکتب آثار وی و شاید قدردانی و ارج‌گذاری گوشه‌ای از خدمات فرهنگی ماندگار او بود.
بخش پژوهش کار چقدر زمان برد؟ و آیا تنها از منابع استفاده کردید یا با افراد خانواده و شاگردان و… هم گفتگویی داشتید؟
به واسطه مشغله‌های کاری و وقفه‌های ناخواسته تدوین اثر نسبتاً طولانی شد. عمده مطالب کتاب بر اساس منابع منتشر شده در خصوص زندگی و کارنامه مرحوم مصاحب تدوین شده، اما از اطلاعات تاریخ شفاهی هم بی‌بهره نبودم. چندان که بخت با من یار بود و دو تن از استادان ارجمند ریاضی دانشگاه خوارزمی؛ آقای دکتر عبدالجواد طاهری‌زاده و دکتر عین‌الله پاشا که افتخار شاگردی و همکاری مرحوم مصاحب را داشتند، با لطف و محبت بی‌دریغ متن کتاب را بازبینی و نکات و پیشنهادات سودمندی ارائه کردند.
فصل بندی کتاب انتخاب خودتان بود؟ چطور به این تنظیم رسیدید؟ از آنجا که بیش از نیمی از کتاب در واقع زندگی نامه ایشان است.
کتاب‌های مجموعه «شخصیت‌های مانا» الگوی خاصی دارند و نویسنده‌ها موظف‌اند بر اساس آن الگو اثر را تدوین کنند. بر اساس این الگو هر کتاب به دو بخش عمده زندگی و کارنامه و بررسی آثار و عملکرد تقسیم می‌شوند. من هم بر اساس این الگو کتاب مصاحب را در تدوین کردم. در بخش زندگی‌نامه سعی کردم گزارش دقیق تاریخی از مراحل زندگی و اقداماتش ارائه شود. در بخش کارنامه ایشان هم منظومه میراث مصاحب در چند محور عمده؛ مصاحب ریاضی‌دان، دایرة‌المعارف‌نویسی و… بررسی شد.
شخصیت چند وجهی مصاحب را چطور تعریف می‌کنید؟
مطالعه زندگی و کارنامه مصاحب حاکی از آن است که با وجود تنوع کارها و اقدامات، جز در دوره کوتاه روی‌آوری به سیاست، بینش و سلوک او در سراسر زندگی از وحدت و یک‌دستی خاصی برخوردار است. زندگی مصاحب پرماجرا نیست و می‌توان داستان او را بر گرد فراگیری مداوم علم و ترویج و آموزش آن به‌عنوان بنیان تمام فعالیت‌هایش خلاصه کرد. داستانی که از نوجوانی آغاز شد و بی‌اغراق، بدون وقفه تا آخرین نفس ادامه یافت. او در سراسر زندگی پرثمر ۶۹ ساله، عملاً فقط به علم و عقلانیت معتقد بود. اهمیت تاریخی او در اصالت و در کیفیت بی قیدوشرط اعتقادش به این مسلک و در شیوه ترجمان خاص این اعتقاد به عمل است.
و نکته پایانی؟
وظیفه خودم می‌دانم که از زحمات اولیای امور مجموعه «شخصیت‌های مانا» و خاصه آقای محمد قبادی دبیر مجموعه یاد کنم. واقعاً اگر پی‌گیری‌های دلسوزانه او نبود، این مجموعه کتاب‌ها به شماره ۴۲ نمی‌رسید و مثل خیلی از کارهای نیک‌آغاز فرهنگی کشور به نوعی بدفرجام می‌شد. امیدوارم توفیق یار این مجموعه باشد و دست‌کم شمار کتاب‌های آن به صد برسد و بیشتر هم شود.
منبع: مهر
