تعطیلی 150 دپارتمان آموزش زبان فارسی در هند

مدیر دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کشمیر از تعطیلی 150 دپارتمان آموزش زبان فارسی در هند طی سال‌های گذشته در اثر درگذشت اساتید خبر داد.

اگرچه چراغ زبان فارسی در هند در آستانه خاموشی است، اما نمی‌توان حضور این زبان در تاریخ و فرهنگ هند را نادیده انگاشت. با وجود آنکه فارسی قرن‌هاست جایگاه خود را به عنوان زبان رسمی مردم هند از دست داده، اما نشانه‌هایی از حیات آن را هنوز هم می‌توان در این کشور احساس کرد؛ از تأثیری که بر فرهنگ و تاریخ هند گذاشته تا نقوش معماری و میراثی که از آن در کشور هفتاد و دو ملت باقی مانده است.

ماحصل مهاجرت نخبگان از ایران به هند در دوره گورکانی، میراثی است که با گذشت چندین قرن، همچنان دو ملت را به یکدیگر پیوند می‌دهد. حضور اندیشمندان و شاعران ایرانی در دربار گورکانی منجر به خلق آثار متعدد و شکوفایی استعدادهای تازه‌ای شدد که زیر سایه زبان فارسی بالیدند و هریک به نماینده‌ای برای این زبان در شبه‌قاره شهره شدند. با این حال، کارشناسان طی سال‌های گذشته با کم شدن رونق فارسی در این کشور نسبت به عواقب آن هشدار داده و درباره از دست رفتن کرسی‌های آموزش زبان فارسی در مراکز علمی و جایگزین شدن دیگر زبان‌ها انتقاد کرده‌اند.

جهانگیر اقبال، مدیر دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کشمیر هند، در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم، درباره جایگاه فعلی زبان فارسی در میان مردم هند گفت: زبان فارسی زمانی زبان رسمی اداری، علمی و ادبی در هند بود اما از دورهٔ استعمار انگلیس جایگاهش تنزل یافت. در دورهٔ مغولان فارسی دربار و جامعه هند حاکم بود، اما با قدرت گرفتن بریتانیا از اوایل قرن نوزدهم میلادی فارسی در ابتدا جایگاه رسمی خود را از دست داد و در سال 1837 به‌طور کامل در ادارات انگلیس‌محور هند جای خود را به اردو و سپس انگلیسی داد. از آن زمان تاکنون فارسی عملاً در متن جامعه هند حضور نداشته است.

به گفته او؛ امروزه مطالعه‌ فارسی در هند عمدتاً در فضای دانشگاهی پیگیری می‌شود: بیش از 50 دانشگاه و مراکز علمی بزرگ هند دارای رشته یا بخش مستقل زبان و ادبیات فارسی هستند. به عنوان نمونه، دانشگاه‌های مهمی چون جامیا ملیا اسلامیا دهلی، دانشگاه دهلی، علیگر، جواهر لعل نهرو، جامعه ملیه اسلامیه، کشمیر، لکهنو، بانارس و چند دانشگاه دیگر، بخش فارسی دارند. افزون بر این، حدود 100 مدرسه و دبیرستان و بسیاری از مدارس دینی (مدارس علوم دینی) در متون آموزشی خود فارسی می‌آموزند و اساتید ایرانی – اسلامی در آنها آشنایی با آثار سعدی یا حافظ را جزو ملزومات می‌دانند.

تعطیلی 150 دپارتمان آموزش زبان فارسی در هند

این استاد دانشگاه با بیان اینکه با وجود این آموزش‌ها و امکانات، شمار دانشجویان فارسی‌آموز افت کرده است، ادامه داد: بخش زیادی از این مراکز در طول دهه‌های اخیر کوچک شده‌اند؛ به‌عنوان مثال گزارش‌ها حاکی است که از حدود 250 دپارتمان فارسی در دهه‌های پیش به چیزی نزدیک به 100 بخش رسیده است.

اقبال دلایل کاهش علاقه به یادگیری زبان فارسی در میان مردم را عمدتاً انگیزه‌های «اقتصادی» دانست و گفت: کارشناسان برای این کاهش تمایل، چند علت را بیان می‌کنند: اول آنکه انتخاب زبان دوم در هند بیشتر تابع منافع اقتصادی است تا صرف علاقهٔ ادبی؛ در دنیای مدرن هندوستان، مردم زبان‌هایی را می‌آموزند که برای آینده شغلی‌شان مفید باشد؛ از این رو انگلیسی در رأس همه زبان‌ها قرار دارد، و زبان فارسی به عنوان «زبان فرهنگ و ادب» جایگاه شغلی مستقلی ایجاد نمی‌کند.

فقدان برنامه مشخص در قبال تصمیم مهم دولت هند برای زبان فارسی

دولت هند در سال 1399، زبان فارسی را به عنوان یکی از زبان‌های کلاسیک این کشور اعلام کرد؛ تصمیمی که در آن زمان امیدها را در دل برای جان گرفتن دوباره این زبان روشن کرد. با این حال، فقدان برنامه‌ای مشخص برای سر و سامان دادن به آموزش زبان فارسی در این کشور و حفظ میراث آن، سبب شده تا دغدغه‌مندان به آینده این زبان همچنان با چشمی نگران نظاره‌گر باشند.

رئیس دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه کشمیر در این‌باره اضافه کرد: همچنین فقدان حمایت دولتی مشخص (چه از سوی دولت هند و چه ایران) و طرح‌ریزی برنامه‌های آموزشی منسجم برای فارسی مشکل بزرگی است؛ به رغم اعلام فارسی به‌عنوان زبان کلاسیک هند در سال 2020، تاکنون اقدام عملیاتی مؤثری برای تقویت سیستم آموزش آن اتخاذ نشده است. افزون بر این، کاهش تعداد مدرسان مجرب فارسی پس از چند دهه (به دلیل مرگ اساتید پیشکسوت) و عدم انتشار کافی کتاب‌های آموزشی و ادبیات معاصر فارسی توسط خود فارسی‌آموزان، باعث شده بسیاری از بخش‌ها به تدریس فارسی از طریق واسطه‌ اردو بپردازند که بر کیفیت و جذابیت کار تأثیر منفی گذاشته است.

چرا هندی‌ها علاقه خاصی به یادگیری زبان فارسی نشان نمی‌دهند؟

او ادامه داد: خلاصه آنکه در فضای پررقابت زبانی هند، فارسی به دلیل فقدان مزیت اقتصادی و آموزش ناکافی کمتر مورد توجه دانشجویان قرار گرفته است.

این استاد دانشگاه مهم‌ترین چالش آموزش فارسی در هند را  در «منفعت اقتصادی و کاربردی پایین» این زبان برای زبان‌آموزان دانست و اضافه کرد: شیخ اشتیاق احمد (استاد فارسی دانشگاه دهلی) توضیح می‌دهد امروزه دانشجویان پیش از انتخاب زبان جدید، از خود می‌پرسند «خواندن این زبان چه فایده‌ای دارد و بازار کار آن چگونه است؟». از سوی دیگر، در دانشگاه‌های هند زبان انگلیسی با حمایت گسترده دولتی و بازار کار قوی تقویت می‌شود؛ در حالی که فارسی فاقد این پشتوانه است؛ به همین دلیل بسیاری از دانش‌آموزان حتی در مؤسسات فارسی، انگیزه کافی برای فراگیری آن ندارند.  علاوه بر این، کمبود استادان توانمند و منابع آموزشی مناسب نیز مشکل جدی است. گزارش‌ها نشان می‌دهد دهه‌ها پیش بیش از 250 شعبه آموزش فارسی در هند وجود داشت که با مرگ شماری از اساتید قدیمی و عدم جانشینی مناسب، اکنون این تعداد به حدود 100 رسیده است.

اقتصاد؛ حرف اول را می‌زند

به گفته اقبال؛ کار در دپارتمان‌های فارسی نیز از پیش‌نیازهای شغلی کمی بهره‌مند است؛ به همین خاطر بسیاری از مراکز آموزشی مجبور شده‌اند تدریس فارسی را با استفاده از زبان اردو انجام دهند که برای زبان‌آموزان هندی چندان کارآمد نیست. در مجموع می‌توان گفت اصلی‌ترین مانع، نه‌تنها کاهش تعداد فراگیران بلکه درک کم از کاربرد زبان فارسی است؛ به‌طوری که دانشجویان «یک زبان را بر مبنای منافع اقتصادی‌شان انتخاب می‌کنند» و از آنجا که فارسی «زبان عشق و فرهنگ» محسوب می‌شود اما مزیت اقتصادی کمتری دارد، عموماً نخستین گزینهٔ آنها نیست.

این پژوهشگر حوزه زبان فارسی با تأکید بر اینکه برای برطرف کردن این چالش‌ها، اقدامات چندجانبه‌ای لازم است، گفت: اولاً باید جذابیت اقتصادی فارسی را در چشم زبان‌آموزان افزایش داد. به عنوان نمونه، استادان دانشگاه جواهر لعل نهرو دوره‌هایی در زمینه «ترجمه فارسی-انگلیسی» ارائه می‌دهند و بر کاریابی فارغ‌التحصیلان تأکید می‌کنند؛ آنها معتقدند با تسلط به ترجمهٔ فارسی، دانشجویان می‌توانند در شرکت‌های بین‌المللی یا مراکز فناوری (مانند گوگل، فیسبوک و غیره) مشغول به کار شوند؛ بنابراین گنجاندن مهارت‌های کاربردی (مثل ترجمه و فنون ارتباطات بین‌المللی) در آموزش فارسی، یکی از راهکارهاست.

راه‌های نرفته برای گسترش فارسی در هند

او با بیان اینکه باید از طریق فرهنگ‌سازی، عشق به زبان فارسی را در میان جوانان هند شعله‌ور کرد، به ظرفیت ایجاد شده از سوی دولت هند برای گسترش زبان فارسی اشاره و اضافه کرد: کشور هند فارسی را به‌عنوان یک زبان کلاسیک به رسمیت شناخته و جوایزی مانند «کتاب سال فارسی هند» برگزار می‌کند؛ این ظرفیت‌ها باید حمایت و گسترش یابند. بنیاد فارسی هندوستان سالانه صدها کتاب فارسی منتشر می‌کند و ده‌ها شاعر فارسی‌گوی جوان را معرفی کرده است. تشویق فعالیت‌های فرهنگی این‌چنینی (از جمله جشنواره‌های شعر فارسی و دوره‌های آموزشی رایگان) می‌تواند علاقه عمومی را افزایش دهد.

به گزارش تسنیم، به گفته او؛ علاوه بر این، ترجمه آثار شاخص حافظ و شاعران ایرانی به زبان‌های بومی هند (هندی و اردو) از ضروریات است؛ این کار، همان‌طور که دکتر شوکلا تأکید کرد، کمک می‌کند نسل جدید با ادبیات غنی فارسی آشنا شود و از آن محروم نشود. در نهایت، همکاری علمی – فرهنگی ایران و هند باید تقویت شود. مسئولان ایرانی می‌توانند با مشارکت در برنامه‌های دولت هند برای فارسی (مانند ارائه بورسیه و تسهیل انتقال استاد) به نجات این زبان کمک کنند. همان‌طور که مرکز میکروفیلم نور هندوستان پیشنهاد کرده، تشکیل کارگروه مشترک برای شناسایی نقاط قوت و ضعف وضعیت فارسی در هند می‌تواند راهگشا باشد.

اقبال تأکید کرد: به‌روز رسانی متون آموزشی و معرفی فارسی معاصر در کتب درسی باعث می‌شود آموزش فارسی معطوف به نیازهای روز شود. به عبارتی، اگر زبان فارسی را «زبان فرهنگ، عشق و همبستگی ملت‌ها» بنامیم، باید آن را به زبان‌آموزان هندی طوری معرفی کنیم که هم تسهیلات علمی و هم جذابیت فرهنگی را در بر گیرد. با انجام این تدابیر و حمایت‌های مؤثر، امید می‌رود وضع زبان و ادبیات فارسی در هند بهبود یابد و میراث گران‌بهای حافظ و دیگر شاعران ایرانی در این سرزمین زنده بماند.