«خار و میخک» یحیی السنوار از نگاه محققان اسرائیلی: تحلیل ادبی و ایدئولوژیک حمله ۷ اکتبر
به گزارش دانشجو، در شمارهٔ ژوئیه ۲۰۲۵ فصلنامه «ارزیابی استراتژیک»، منتشرشده از سوی مؤسسهٔ مطالعات امنیت ملی INSS وابسته به دانشگاه تلآویو، پژوهشی برجسته از دو محقق اسرائیلی، اوفیر وینتر و نیف شایوفیچ، با عنوان «بُعدی پیشتر ناشناخته در منازعه: بازخوانی روایت طراح هفتم اکتبر» منتشر شده است. این پژوهش به تحلیل گذشتهنگر کتاب «خار و میخک» میپردازد؛ اثری که یحیی السنوار در سال ۲۰۰۴ طی دوران گذراندن احکامی به مجموع ۴۳۰ سال در زندانهای اسرائیل نگاشته بود.
مطالعهٔ مذکور به بررسی پیوند میان «خار و میخک» و حملهٔ هفتم اکتبر و سپس بازتابهای عربی و بینالمللی آن اختصاص دارد. نویسندگان تأکید دارند که این اثر تنها یک متن ادبی یا خودزندگینامه نیست، بلکه بیانیهای ایدئولوژیک و زنده به شمار میرود که همچنان در ساماندهی آگاهی سیاسی، دینی و فرهنگی طیف وسیعی از مخاطبان در سراسر جهان مؤثر است. بدین ترتیب، پژوهش یادشده نشان میدهد که متون ادبی میتوانند ابزاری کارآمد برای مراکز پژوهشی و اطلاعاتی جهت فهم انگیزهها، جهانبینی و پیشبینی نیتهای فلسطینیها باشند.
آنجا که خیال، جامۀ واقعیت میپوشد.
در آوریل/نیسان ۲۰۲۲، شبکه تلویزیونی «الاقصی» وابسته به حماس، سریالی با عنوان «قبضۀ الأحرار» پخش کرد؛ مجموعهای که در آن رزمندگان حماس در حال یورش به اسرائیل، تسخیر پایگاههای ارتش و اسیر کردن سربازان به تصویر کشیده میشوند. یحیی السنوار از این سریال تمجید کرد و تصریح نمود که مبارزان حماس مقدر شدهاند این خط داستانی خیالی را به واقعیت تبدیل کنند. این پیشبینی زمانی محقق شد که حماس این روایت را به عملیات میدانی در حملۀ ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تبدیل کرد.
ناکامی اسرائیل در فهم ماهیت مانورهای نظامی حماس، اظهارات رهبران آن، گردهماییهای عمومی و محتوای رسانهایاش — بهویژه سریال یادشده — بههمراه اتکای طولانیمدت تلآویو به سیاست «مهار» حماس و شناخت اندک از روایت «خار و میخک»، سرانجام به یک غافلگیری راهبردی ختم شد که بدترین فاجعه در تاریخ اسرائیل را رقم زد.
روش شناسی مطالعه
روششناسی این مطالعه مبتنی بر رویکردی تفسیری است که سه مؤلفه را درهم میآمیزد: تحلیل متن رمان، بررسی زمینهٔ اجتماعی–سیاسی نگارش آن، و واکاوی پیشینهٔ دینی و ایدئولوژیک یحیی السنوار. این اثر با رویکردی گذشتهنگر، در پرتو وقایعی که تقریباً دو دهه پس از انتشار رمان رخ داد و نحوهٔ ترجمهٔ آن روایتها به سیاست عملی صورت گرفته، بازخوانی شده است. پژوهش بر این فرض استوار است که روایتها و ادبیات نقش مهمی در شکلدهی به آگاهی جمعی، نظام ارزشها، باورهای دینی و چارچوبهای مفهومی دارند؛ چارچوبهایی که به نوبه خود هویت بازیگران سیاسی، معنای اقدامات آنها و شیوههای اثرگذاریشان بر افکار عمومی در سطوح محلی، منطقهای و بینالمللی را تعیین میکنند.
تحول حماس و نقش السنوار از انتفاضۀ اول تا عملیات ۷ اکتبر
کتاب «خار و میخک» بازنمایی منحصر بهفردی از ماهیت حماس و تأکید آن بر محوریت اسلام در مبارزۀ آزادی فلسطین، از رود تا دریا، بهمثابۀ سرزمین غیرقابل اغماض و مبتنی بر این اصل که جهاد راه رهایی آن است، ارائه میکند. حماس از زمان شکلگیری در انتفاضۀ اول، این مبانی را به برنامهٔ سیاسی تبدیل کرد. پیروزی در انتخابات شورای ملی فلسطین در ژانویۀ ۲۰۰۶ و سپس کنترل نوار غزه یک سال و نیم بعد، نقطۀ عطف آن مسیر بود.
در سالهای بعد، حماس موفق شد حاکمیت خود را در غزه تثبیت کند، اما بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ بهدلیل بحران روابط با مصر — شامل اتهام حمایت از عملیات تروریستی در سینا، تشدید انسداد گذرگاه رفح، تخریب تونلها و کمپین سلب مشروعیت — با چالشهای راهبردی و انزوای منطقهای و بینالمللی روبهرو شد.
بهدنبال آن، حماس بازنگری در گفتمان و سیاستهای خود را آغاز کرد. اصلاح منشور در مه ۲۰۱۷، استفاده کمتر از اصطلاحات اسلامی و بیشتر از مفاهیمی همچون «مقاومت مسلحانه»، نفی وابستگی به اخوانالمسلمین، تأکید بر اینکه «مبارزه با صهیونیسم جنگ دینی با یهودیان نیست» و آمادگی پذیرش کشور فلسطینی بر مرزهای ۱۹۶۷ — بدون بهرسمیتشناختن اسلو و بدون پذیرش تقسیم دائمی سرزمین — از مهمترین جلوههای این بازنگری بود. حماس از این مقطع راهبرد «ترکیب مقاومت خشونتبار و غیرخشونتبار» را در پیش گرفت که منجر به دورهای متناوب درگیری با اسرائیل شد. پس از عملیات «حارس الأسوار» در مه ۲۰۲۱، حماس به رهبری السنوار به این ارزیابی رسید که فروپاشی اسرائیل هدفی قابل تحقق است؛ با تکیه بر پیوند عمیق با محور مقاومت و برداشت از تشدید شکنندگی داخلی اسرائیل.
در ژوئن ۲۰۲۲، السنوار سندی به نام «وعد الآخره» خطاب به اسماعیل هنیه تدوین کرد — سندی که بعداً توسط ارتش اسرائیل در جریان جنگ غزه کشف شد. هدف این سند فروپاشی اسرائیل و اجرای برنامۀ عملیاتی گسترده با محور مقاومت برای تغییر ساختار سیاسی کل منطقه بود. در سند تأکید شده بود که مسجدالاقصی باید محور معنوی و رسانهای عملیات شود و زمانبندی آن با یکی از اعیاد یهودی که معمولاً با افزایش ورود به مسجدالاقصی همراه است، همزمان گردد.
اسناد دیگری نیز نشان میدهد که السنوار شخصاً زمان حملۀ ۷ اکتبر را تعیین کرده بود و برای حفظ عنصر غافلگیری، حزبالله و ایران را پیش از حمله در جریان نگذاشت؛ اما پس از اجرای عملیات، از محور مقاومت دعوت به پشتیبانی کرد. از دلایل او برای فعالسازی این طرح، نگرانی از حملات احتمالی اسرائیل علیه محور مقاومت و نیز جلوگیری از روند عادیسازی روابط اسرائیل و عربستان بود؛ فرایندی که از منظر او موجب بهرسمیتشناختن اسرائیل توسط عربستان — کانون معنوی جهان اسلام — و در پی آن، کشاندن کشورهای عربی و اسلامی دیگر به مدار مصالحه و پایانیافتن امکان اتحاد امت در نبرد مشترک برای آزادسازی فلسطین میشد.
خلاصهای کوتاه از رمان «خار و میخک»
رمان «خار و میخک» اثری است تخیلی، اما شباهتهای آشکاری میان زندگی شخصیتهای آن و زندگی نویسنده وجود دارد. پیوند میان داستان و واقعیت در ترتیب زمانی روایت نهفته است که از سال ۱۹۶۷ تا ۲۰۰۴ امتداد دارد و وقایع واقعی را در خود بازتاب میدهد.
در مقدمه، السنوار مینویسد: «این داستان زندگی شخصی من یا زندگی فرد مشخصی نیست، اگرچه تمام رویدادها واقعی هستند و به این یا آن فلسطینی مربوط میشوند. تنها بخش تخیلی، تبدیل این رویدادها به رمان حول شخصیتهای مشخص است تا شکل و الزامات یک اثر داستانی رعایت شود. غیر از این، هر آنچه نوشته شده واقعی است؛ چه خودم آن را تجربه کرده باشم، چه از دیگران شنیده باشم که دههها در سرزمین عزیز فلسطین زندگی کردهاند.»
داستان رمان حول یک خانواده فلسطینی میچرخد که در سال ۱۹۴۸ از خانه خود رانده شده و به غزه مهاجرت کردهاند. از سال ۱۹۶۷، آنها ناچار به زندگی در اردوگاه پناهندگان الشاطئ تحت اشغال اسرائیل هستند. مادر سرپرست خانواده، کودکان خود و دو فرزند برادرش را بهتنهایی بزرگ میکند، بیآنکه پدران آنها که بهدلیل جنگ شش روزه از خانواده جدا شدهاند، حضور داشته باشند. فرزندان در محیطی بزرگ میشوند که با تعلق به جناحهای مختلف فلسطینی همراه است و بر سر نحوه مواجهه با اشغال اختلاف نظر دارند.
در رمان، سه تن از فرزندان خانواده، شخصیتهای محوری داستان را شکل میدهند:
- احمد – راوی داستان و دانشجوی علوم، که قلبش تحت تأثیر پسرعمویش ابراهیم به حماس متمایل میشود. ابراهیم برای او نماد الگو و قدوه است.
- ابراهیم – قهرمان رمان، که بهطور نمادین نام پدر و پسر واقعی السنوار را به دوش میکشد. او فعال در جمعیت اخوانالمسلمین در غزه است، جایی که نهایتاً حماس از دل آن شکل میگیرد. ابراهیم در دانشگاه اسلامی غزه تحصیل میکند و تلاش دارد روح مقاومت را در دیگران بپروراند.
- محمود – برادر بزرگتر احمد، فعال در جنبش فتح و مخالف ایدئولوژی حماس. او سازمان آزادیبخش فلسطین و حکومت خودگردان فلسطین را نمایندگان قانونی مردم فلسطین میداند و از توافقنامههای اسلو حمایت میکند.
این سه شخصیت، با دیدگاهها و مسیرهای سیاسی متفاوت، تنشها و اختلافات نسل جوان فلسطینی در مواجهه با اشغال و مبارزه سیاسی را به تصویر میکشند.
گفتمان عربی پیرامون «خار و میخک»
رمان «خار و میخک» نخستینبار در سال ۲۰۰۴ بهطور پنهانی منتشر شد؛ اما پس از «طوفان الاقصی»، نسخهای عربی و ویرایششده از آن توسط چندین ناشر به چاپ رسید. طی چند ماه، این کتاب به یکی از پرفروشترین آثار در نمایشگاههای کتاب عمان، سلیمانیه (عراق)، ادلب (سوریه) تبدیل شد و در کویت، الجزایر، مراکش و مصر نیز با استقبال روبهرو گردید.
رمان السنوار پس از رویداد ۷ اکتبر ۲۰۲۳ توجه عربی و بینالمللی گستردهای را برانگیخت؛ بهویژه پس از روایت ادبی ـ رسانهای از مرگ او. این کتاب بهعنوان نوعی وصیت فکری و ایدئولوژیک السنوار معرفی شد و گفته شد که او در رمان آرزوی «شهادت» را بیان کرده و سالها بعد به آن دست یافته است. بسیاری از مفسران نیز به شباهت میان واپسین لحظات زندگی السنوار و سرنوشت احمد، راوی رمان که در جنگ با اسرائیل کشته میشود اشاره کردند.
مقالات و نقدهای بسیاری درباره این رمان در مطبوعات، وبسایتها و مجلات ادبی عربی منتشر شد. بر اساس گرایشهای فکری نویسندگان آنها، میتوان این نقدها را به سه گروه تقسیم کرد:
۱) گروه نخست: ستایشگران روایت مقاومت
این دسته شامل نویسندگان وابسته یا نزدیک به محور مقاومت در لبنان و ایران و حامیان حماس در قطر و ترکیه است.
در این نقدها:
- بر محتوای ایدئولوژیک رمان تأکید شده است،
- از مفاهیم «جهاد» و «فداکاری» ستایش شده،
- مسجدالاقصی «مسئلهای ایمانی و فراتر از مرزهای فلسطین» معرفی شده،
- و رمان بهعنوان «تحقق رؤیایی که از خیال فراتر رفت» توصیف شده است.
در این خوانش، رمان نمونهای از تلاش حماس برای «پرورش نسلی جوان توانمند در مبارزه با اشغال از طریق آموزش و آمادهسازی طولانیمدت» دانسته شده است.
۲) گروه دوم: رویکرد همدلانه ـ اما نه ایدئولوژیک
این دسته موضعی مثبت اما غیرعقیدتی نسبت به رمان دارد.
منتقدان این طیف:
- همدلی خود را با روایت رنج مردم فلسطین و انکار حقوق ملی آنان ابراز کردهاند،
- اما نه الزاماً با خوانش مذهبی یا ایدئولوژیک حماس و محور مقاومت.
بیشتر این بازتابها در رسانههای نزدیک به نظام مصر دیده شده است؛ با این تفاوت که بخشهایی از رمان که انتقاد از معاهده صلح مصر و اسرائیل را شامل میشود نادیده گرفته شده است.
۳) گروه سوم: رویکرد انتقادی
این دسته کمتعدادتر است، اما منتقدانهترین لحن را دارد.
در این نقدها:
- حماس مسئول عملیات علیه غیرنظامیان اسرائیلی دانسته شده،
- ظهور راست افراطی در اسرائیل و پیامدهای سیاسی آن (از جمله ترور اسحاق رابین) به اقدامات حماس مرتبط دانسته شده،
- و ادعا شده که حماس «مسئله فلسطین را از نزاع ملی ـ سیاسی به جنگ دینی میان اسلام و یهودیت تبدیل کرده است».
در این نوع تفسیر، «خار و میخک» نماد خطر تبدیل مبارزه فلسطینی به شعلهای منطقهای دانسته شده که پس از «طوفان الاقصی» آتش آن «نهتنها غزه، بلکه کل منطقه را تهدید میکند».
انتشار جهانی رمان «خار و میخک»
این رمان به زبانهای انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، ترکی، کردی، روسی، چینی و فارسی ترجمه شده است و در کتابفروشیهای سراسر جهان توزیع گردیده. صدها هزار بار نیز نسخههای الکترونیکی آن از وبسایتها بهطور رایگان دانلود شده است. موفقیت چشمگیر آن در این نکته آشکار میشود که وبسایت Goodreads تا ماه ژوئن ۲۰۲۵ بیش از ۳۰۰ نقد و نظر برای این کتاب از خوانندگان کشورهای مختلف ثبت کرده است؛ همهٔ آنها پس از ۷ اکتبر و بیشترشان پس از مرگ سنوار نوشته شدهاند. میانگین امتیاز کتاب ۴.۵۹ ستاره بوده است.
انتشار ترجمههای رمان در غرب موجی از جنجالها را برانگیخت. در اوایل سال ۲۰۲۴، وبسایت آمازون نسخهٔ انگلیسی رمان را عرضه کرد، اما سازمانهای یهودی و حامیان اسرائیل در اعتراض گفتند که محتوای کتاب به خشونت دامن میزند، در خود یهودستیزی دارد و تروریسم را تشویق میکند. آنها همچنین ابراز نگرانی کردند که درآمد حاصل از فروش کتاب به گروه «تروریستی» حماس برسد. در اوایل ۲۰۲۵ جنجال دیگری رخ داد، هنگامی که دانشگاه «لا ساپینتسا» در رم یک نشست دانشجویی هوادار فلسطین را —که به مناسبت انتشار نسخهٔ ایتالیایی رمان برگزار شده بود— لغو کرد. با این حال، فروش کتاب در فروشگاههای بزرگ الکترونیکی ادامه یافت. در یک آگهی تبلیغاتی برای کتاب در وبسایت «لا لوسی»، رمان چنین توصیف شد: «نگاهی نادر به جامعهٔ فلسطینی که برای حفظ شرف و هویت خود مبارزه میکند.»
با وجود اعتراضها، فروش نسخههای انگلیسی و دیگر زبانهای «خار و میخک» در وبسایتهای بینالمللی همچون ایبی و در کتابفروشیهای سوئیس، آلمان و ایالات متحده ادامه یافت. کتابفروشی «کانولی بوکس» در دوبلین اعلام کرد که توزیع این رمان یک وظیفهٔ اخلاقی است که فراتر از هر ملاحظهٔ تجاری قرار میگیرد. وبسایت کتابفروشی ستایش بسیاری از نویسنده کرده و او را چنین توصیف کرده بود: «وی در حالی که با شجاعت در برابر نسلکشی اسرائیل در غزه میجنگید به شهادت رسید» و خوانندگان را دعوت کرده بود تا «در راهروهای ذهن سنوار قدم بگذارند؛ جایی که بذر عملیات قهرمانانهٔ طوفان الاقصی کاشته شد». دیگران نیز رمان را در امتداد جنبشهای ضد استعماری دانسته و آن را «نماد مقاومت مشروع» در برابر اسرائیل توصیف کردند. از این منظر، رمان تنها یک ابزار تبلیغاتی نبود، بلکه وسیلهای برای تثبیت میراث سنوار در میان هواداران و حامیان حماس در جهان بود.
نتیجهگیری
روزنامهٔ هاآرتص در سپتامبر ۲۰۰۶ گفتوگویی با شاعر حاییم گوری منتشر کرد. گوری در این مصاحبه گفت که هنگام سفرش به مصر در دسامبر ۱۹۷۷، متفکر مصری حسین فوزی به او گفته است مصریها پس از جنگ شش روزه چنان احساس تحقیر میکردند که حتی همسران و فرزندانشان به آنها بیاحترامی میکردند. فوزی گفته بود: «اگر دستگاه اطلاعاتی اسرائیل شعرهای مصری نوشتهشده پس از ۱۹۶۷ را خوانده بود، درمییافت که جنگ ۱۹۷۳ اجتنابناپذیر بوده است.» نتیجهگیری گوری چنین بود: «هر افسر اطلاعات باید شعر بخواند، اما ما آن را نخواندیم و هنوز هم نمیخوانیم.»
تحلیل رمان «خار و میخک» نشان میدهد که یک اثر هنری میتواند بازتابدهندهٔ گرایشهای فرهنگی، دینی و سیاسی عمیق باشد؛ میتواند دیدگاههایی جهانی و ضد اسرائیلی بسازد، به این ایدهها مشروعیت بدهد و مقاومت را تشویق کند. این رمان دریچهای به جهان درونی سنوار میگشاید و نشان میدهد که میان اندیشهٔ ادبی او و اقداماتش در میدان، همپوشانی کامل وجود دارد. ستایش جهاد و دشمنی شدید با اسرائیل کاملاً با دکترین حماس —که در حملهٔ ۷ اکتبر تجسد یافت— و پایبندی آن به ایدهٔ «آزادی فلسطین از رود تا دریا به هر قیمت» همخوان است.
با بررسی پیامهای رمان، میتوان نتیجه گرفت که بذر حمله نه تنها در برنامهریزی عملیاتی سنوار، بلکه پیش از آن در رمان «خار و میخک» کاشته شده بود؛ و این، حلقهٔ دیگری به زنجیرهٔ ناتوانی اسرائیل در پیشبینی «طوفان» میافزاید. هشدار دیگری هم وجود دارد: این رمان امروز در شهرهای عربی و غربی فروخته میشود و مورد ستایش و تجلیل قرار میگیرد.
«خار و میخک» آینهای برای گذشته و نوری برای آینده است؛ چرا که نبرد با حماس در میدان جنگ پایان نمییابد، بلکه تنها با ریشهکن کردن بنیادهای ایدئولوژیکِ «خار و میخک» و شاخههای عملیاتی برخاسته از آن ممکن خواهد بود.
